Trong lòng những người con đất Việt gắn bó với biển cả, tục thờ cá Ông không chỉ là một tín ngưỡng dân gian mà còn là nét văn hóa tâm linh sâu sắc, thể hiện lòng biết ơn và sự tôn kính dành cho vị thần bảo hộ đại dương. Cá Ông, hay còn gọi là cá Voi, được ngư dân từ Bắc Trung Bộ đến Nam Bộ xem như một vị cứu tinh, người che chở tính mạng và tài sản khỏi sóng gió trùng khơi. Đặc biệt, tại các vùng biển như Hội An và Quảng Nam, phong tục này đã ăn sâu vào đời sống tinh thần, tạo nên những dấu ấn văn hóa độc đáo, góp phần làm phong phú thêm bản sắc dân tộc. Bài viết này của mochicat.vn sẽ cung cấp cái nhìn toàn diện về lịch sử, ý nghĩa và các nghi lễ xoay quanh tục thờ cúng thiêng liêng này.
Lịch Sử Và Nguồn Gốc Của Tục Thờ Cá Ông
Tục thờ cá Ông đã tồn tại từ rất lâu đời trong cộng đồng cư dân ven biển Việt Nam, đặc biệt là ở các tỉnh miền Trung và Nam Bộ. Niềm tin vào cá Ông như một vị thần hộ mệnh bắt nguồn từ những trải nghiệm thực tế của ngư dân, khi họ chứng kiến những con cá Voi khổng lồ xuất hiện và đôi khi “dìu” những con thuyền gặp nạn vào bờ. Điều này đã thôi thúc họ tôn kính và biết ơn loài vật này, dần dà biến thành một tín ngưỡng độc đáo.
Những Tư Liệu Cổ Đề Cập Đến Cá Ông
Sự hiện diện của tục thờ cá Ông được ghi chép trong nhiều tài liệu lịch sử và địa chí cổ của Việt Nam, chứng minh cho tầm quan trọng và sự phổ biến của nó.
Ô Châu Cận Lục (1555)
Tác phẩm Ô Châu cận lục của Dương Văn An, được ấn hành vào năm 1555, là một trong những tư liệu sớm nhất đề cập đến cá Voi tại Việt Nam. Cụ thể, trong mục cửa Việt An thuộc huyện Võ Xương, sách có ghi: “Thời triều trước, khoảng năm Quang Thiệu (1516 – 1522), có các loài cá voi lạc vào, khi thủy triều rút, dân làng biển đã bắt được. Có kẻ đã dùng xương sườn cá để cất nhà”. Mặc dù chưa trực tiếp nói về việc thờ cúng, thông tin này cho thấy sự xuất hiện và tương tác giữa con người và cá Voi đã có từ thế kỷ 16, tạo tiền đề cho những tín ngưỡng sau này. Việc tận dụng xương cá Voi để xây dựng nhà cửa cũng thể hiện một cách nhìn nhận đặc biệt về loài vật này, một sự trân trọng tài nguyên mà biển cả ban tặng.
Hoàng Việt Nhất Thống Dư Địa Chí (Cuối Thế Kỷ 18)
Tư liệu cổ nhất nhắc đến việc thờ cúng cá Ông một cách rõ ràng là tác phẩm Hoàng Việt nhất thống dư địa chí của Lê Quang Định. Trong phần ghi chép về dinh Bình Thuận, sách mô tả một ngôi miếu Thần Hải, nơi thờ thần Nam Hải cự tộc ngọc lân – tức cá Ông. Tượng thần được làm bằng đất, khoác áo mũ trang nghiêm, hai bên có đao kiếm, chiêng trống và tàn lọng. Điều đáng chú ý là tài liệu này còn ghi lại lệ cúng tế “tam sinh” vào ngày mùng 2 tháng 2 âm lịch hằng năm. Miêu tả này khẳng định sự tồn tại của việc thờ cúng cá Ông như một phong tục đã được định hình và duy trì.
Đặc biệt, bài thơ được khách đi đường làm để ca ngợi vị thần này được dịch nghĩa như sau: “Vốn đời vùng vẫy chốn thủy cung/ Làm chúa muôn loài xứng tôn sùng/ Há miệng ra vào miền sông bãi/ Quẫy đuôi ngang dọc chốn khơi đông/ Đứng đầu hết thảy ngoài biển rộng/ Cứu độ bao người đã nên công/ Miếu vũ mãi còn bên bờ biển/ Ngàn thu truyền tụng tiếng đức ông…” Bài thơ không chỉ khắc họa hình ảnh oai hùng của cá Ông mà còn nhấn mạnh công lao cứu độ của loài vật này đối với ngư dân, củng cố thêm niềm tin vào vai trò thần thánh của nó.
Các Tác Phẩm Khác
Ngoài ra, tục thờ cá Ông cũng được đề cập trong nhiều tác phẩm quan trọng khác như Gia Định thành thông chí của Trịnh Hoài Đức, Đại Nam thực lục và Đại Nam nhất thống chí của Quốc sử quán triều Nguyễn, cùng với Thối (Thoái) thực ký văn của Trương Quốc Dụng. Những ghi chép này không chỉ chứng minh tính phổ biến của phong tục mà còn cung cấp thêm chi tiết về cách thức và phạm vi thờ cúng trên khắp các vùng ven biển Việt Nam. Các tài liệu này đều thống nhất khẳng định cá Ông có vị trí quan trọng trong tín ngưỡng dân gian và được triều đình phong kiến công nhận, ban sắc.
Phong Thần và Sự Công Nhận Của Triều Đình Nhà Nguyễn
Dưới thời nhà Nguyễn, để củng cố lòng tin và sự đoàn kết trong dân gian, các vị vua đã chính thức phong thần cho cá Ông, ban tặng rất nhiều mỹ danh cao quý. Các mỹ danh như: Nam Hải cự tộc ngọc lân chi thần; từ chế chương linh trợ tín Nam Hải cự tộc ngọc lân chi thần; từ tế chương linh trợ tín trừng trạm Nam Hải cự tộc ngọc lân chi thần; từ tế chương linh trợ tín trừng trạm dực bảo trung hưng thượng đẳng thần… đều thể hiện sự tôn vinh tột bậc của triều đình đối với vị thần biển này.
Sắc thần, tức chiếu chỉ của vua phong tặng cho các vị thần, là minh chứng rõ ràng nhất cho sự công nhận chính thức của nhà nước phong kiến đối với tục thờ cá Ông. Tại Hội An, một địa phương có nhiều xã phường giáp biển và cư dân chủ yếu làm nghề biển như Cẩm An, Cửa Đại, Tân Hiệp, việc thờ cúng và các hình thức tín ngưỡng liên quan đến cá Ông được người dân tổ chức rất trang trọng.
Các làng xã ở Hội An còn lưu giữ nhiều sắc thần phong tặng cá Ông, ví dụ:
Làng Cẩm Phô: Có 2 đạo sắc thần, trong đó có sắc phong “Trừng Trạm” năm Duy Tân 5 và “Thành Hoàng Tịnh Hậu trung đẳng thần” năm Khải Định 9.
Làng Tân Hiệp: Cũng có 2 đạo sắc, với sắc phong “Từ tế Chương linh Trợ tín Trừng trạm Dực Bảo trung hưng” năm Duy Tân 5 và “Uông Nhuận trung đẳng thần” năm Khải Định 9.
Làng Thanh Nam: Có 2 đạo sắc, phong “Đông Hải Ngọc Lân gia tặng Trừng trạm Dực bảo trung hưng hạ đẳng thần” năm Khải Định 2 và “Uông nhuận” năm Khải Định 9.
Làng Thanh Đông: Đáng chú ý với 8 đạo sắc thần khác nhau qua các triều đại Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức, Đồng Khánh, Duy Tân, Khải Định, cho thấy sự quan tâm và tôn vinh liên tục từ các vua. Các sắc phong này không chỉ thể hiện công lao cứu độ của cá Ông mà còn cho thấy niềm tin của triều đình vào sức mạnh siêu nhiên bảo vệ bờ cõi và người dân.
Làng Thanh Hà: Sở hữu 5 đạo sắc thần, cũng được phong qua nhiều triều vua với những mỹ danh tương tự, củng cố thêm vị thế của cá Ông trong hệ thống thần linh của Việt Nam.
Những sắc phong này không chỉ là danh hiệu mà còn là sự thừa nhận công trạng của cá Ông trong việc “cứu độ bao người đã nên công”, làm cho phong tục này càng thêm vững chắc và được duy trì qua nhiều thế hệ. Nó biến cá Ông từ một loài vật mang lại may mắn trở thành một vị thần chính thức, được thờ cúng với đầy đủ nghi lễ và phẩm trật.
Cá Ông – Vị Thần Cứu Hộ Của Ngư Dân
Trong tâm thức của ngư dân, cá Ông không chỉ là một loài vật khổng lồ mà còn là một vị thần thiêng liêng, người có khả năng cảm ứng và cứu giúp những người gặp nạn trên biển. Niềm tin này được củng cố qua hàng trăm năm với vô số câu chuyện truyền miệng về việc cá Ông “lụy” vào bờ để báo hiệu điềm lành, hoặc dùng thân mình để dìu những người sống sót sau tai nạn biển vào bờ.
Thần Tích Về Cá Ông Tại Làng Phước Trạch
Tại làng Phước Trạch (nay thuộc phường Cửa Đại, Hội An), dân gian lưu truyền một thần tích cụ thể về cá Ông và tục thờ cá Ông, được Viện Viễn Đông Bác cổ điều tra vào năm 1939. Làng Phước Trạch, còn gọi là làng Câu, nơi người dân sống chủ yếu bằng nghề đánh bắt cá, thường xuyên đối mặt với hiểm nguy từ sóng tố, bão giông. Nhiều người sống sót sau các vụ đắm tàu tin rằng họ có “phước lớn” vì được cá Ông cứu giúp.
Cá Ông được cho là đã cứu vớt con dân miệt biển không ít lần, có khi dìu một vài người, có khi là một chiếc ghe hư hỏng nhỏ vào bờ. Ban đầu, những người được cứu chưa hiểu rõ ai đã giúp mình, nhưng dần dần, họ nhận ra đó chính là cá Ông. Để tỏ lòng biết ơn và kính trọng, mỗi khi có cá Ông bị chết (gọi là “lụy”) và tấp vào bờ, người dân sẽ tin báo cho làng xã. Làng sẽ tổ chức lễ nghi an táng long trọng, gói chôn xác cá ở bãi cát. Sau một thời gian, khi thịt phân hủy và xương rời ra, toàn bộ xương sẽ được thu gom và đặt vào các hòm nhỏ sẵn có trong lăng để thờ cúng, đặc biệt sau khi đã được nhà vua phong thần sắc. Cả khi chôn xác và cất xương, các nghi lễ đều được thực hiện rất tử tế và thành kính.
Lăng thờ cá Ông ở làng Phước Trạch có khám thờ, tam sự, 10 cái hòm gỗ nhỏ chứa xương cá, cùng với hai chiếc ghe nhỏ và hai hàng lão bộ, nhưng không có mũ, hia, áo giống như các tượng thần người. Điều này nhấn mạnh sự độc đáo trong cách thờ cúng vị thần biển này. Hằng năm, hai lễ cúng chính được tổ chức vào ngày 6 tháng 2 và ngày 6 tháng 8 âm lịch, với lễ vật gồm cơm, xôi, heo, rượu, hoa quả do làng và các lái ghe đóng góp kinh phí.
Làng Phước Trạch tự hào sở hữu đến 4 sắc phong của các vua Nguyễn cho cá Ông, qua các triều Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức, và Duy Tân. Những sắc phong này không chỉ là sự công nhận của triều đình mà còn là minh chứng cho sự linh thiêng và công lao cứu độ của cá Ông, củng cố niềm tin sâu sắc của người dân vào vị thần này.
Các Địa Điểm Thờ Tự Cá Ông Ở Hội An
Tại Hội An, tục thờ cá Ông đã tạo nên một hệ thống các di tích thờ tự phong phú, thể hiện sự kính trọng sâu sắc của cộng đồng ngư dân.
- Lăng Ông Ngư ở Tân Hiệp: Đây là một trong những lăng thờ quan trọng, gắn liền với cộng đồng cư dân Cù Lao Chàm.
- Lăng Ông An Bàng ở Cẩm An: Một di tích khác nằm ở phường Cẩm An, nơi có đông đảo ngư dân sinh sống.
- Lăng Ông ở Cẩm Nam và Cẩm Thanh: Phản ánh sự lan tỏa của tín ngưỡng này trong các vùng ven sông, ven biển của Hội An.
- Lăng Tiêu Diện ở Cửa Đại: Cùng với các lăng Ông khác, tạo thành một mạng lưới các điểm thờ cúng quan trọng.
Những di tích này không chỉ được người dân gìn giữ mà còn được thành phố Hội An đưa vào danh mục bảo vệ, trong đó một số đã được xếp hạng di tích cấp quốc gia, cấp tỉnh, khẳng định giá trị văn hóa và lịch sử của tục thờ cá Ông.
Bên cạnh đó, còn một số di tích liên quan đến tục thờ cá Ông chưa được đưa vào danh mục bảo vệ như lăng Vạn Thanh Thuận ở Cẩm Nam, lăng Ông Nam Hải ở Cửa Đại, lăng Ông Tân Thành ở Cẩm An, cho thấy sự hiện diện rộng khắp của tín ngưỡng này.
Đáng chú ý, tư liệu sớm nhất nhắc đến địa điểm thờ cá Ông ở Hội An là tác phẩm Đại Nam nhất thống chí (bản dịch của Hoàng Văn Lâu năm 2012). Trong phần tỉnh Quảng Nam, mục Hòn Đại Chiêm (nay là Cù Lao Chàm) có ghi: “Trên đảo có ba đền thờ: Đền Phục Ba Tướng quân, đền Tứ Dương hầu và đền Bích Tiên. Lại có thuyết nói: Đó là đền thần Cao Các, đền Phục Ba Tướng quân và đền thần Bô Bô. Lại có các đền Ngọc Lân, Thành Hoàng, Chúa Lồi, Bạch Mã và Ngũ Hành”. Căn cứ vào nội dung và thời điểm biên soạn cuốn sách (cuối thế kỷ 19), có thể bước đầu đoán định rằng ở Cù Lao Chàm đã có nơi thờ cúng cá Ông từ rất sớm. Đền Ngọc Lân chính là tên gọi khác để chỉ nơi thờ cá Ông.
Nghi Lễ Thờ Cúng Cá Ông – Nét Đẹp Văn Hóa Tâm Linh
Nghi lễ thờ cúng cá Ông không chỉ là một hành động tín ngưỡng đơn thuần mà còn là một chuỗi các hoạt động văn hóa cộng đồng phong phú, thể hiện rõ tinh thần đoàn kết, lòng biết ơn và hy vọng của ngư dân vào một cuộc sống bình an, no đủ.
Việc Chuẩn Bị Nghi Lễ Cúng Cá Ông
Đối với ngư dân Cẩm An nói riêng và các làng chài ven biển nói chung, cá Ông được coi là vị thần bảo hộ tối cao. Từ những năm 1960, trong một nghiên cứu phối hợp giữa Viện Hành chính quốc gia (Việt Nam Cộng hòa) và Trường Đại học Bang Michigan (Mỹ) về các làng xã miền Trung, tục thờ cá Ông tại làng cá Cẩm An đã được ghi nhận chi tiết.
Miếu Thờ và Nghĩa Địa Cá Ông
Trước đây, mỗi thôn ở Cẩm An đều sở hữu một miếu thờ cá Ông riêng và một nghĩa địa gần kề để an táng những con cá Ông “lụy” vào bờ. Mặc dù có những giai đoạn miếu thờ bị hủy hoại do chiến tranh hoặc thiên tai, nhưng người dân luôn nỗ lực khôi phục và xây dựng lại. Ngôi miếu thờ cá Ông lớn nhất ở làng Phước Trạch (thôn 3) có một khung cảnh tôn nghiêm, quay mặt ra biển, được xem là biểu tượng của niềm tin mãnh liệt. Công trình này, dù từng bị phá hủy, đã được xây dựng lại vào năm 1958 với sự hỗ trợ kinh phí từ tổ chức Vạn (một hình thức hiệp hội nghề cá của ngư dân). Vì tục thờ cá Ông là một nghi lễ vô cùng quan trọng, ngư dân không ngần ngại đóng góp công sức và tiền bạc vào việc sửa sang miếu thờ và tổ chức các nghi lễ.
Khi xác cá Ông trôi dạt vào bờ hoặc ngư dân tình cờ bắt gặp ngoài biển, họ sẽ mang về nghĩa địa để thực hiện nghi lễ an táng. Đây là một nghi thức thiêng liêng, thể hiện sự trân trọng và biết ơn đối với vị thần biển.
Thời Gian và Quy Mô Lễ Cúng
Lễ cúng cá Ông thường được tổ chức hai lần trong năm, đánh dấu những cột mốc quan trọng trong chu kỳ đánh bắt:
Lễ cúng đầu tiên: Diễn ra vào tháng Giêng âm lịch, ngay sau Tết Nguyên Đán. Đây là lễ cúng “khai trương”, đánh dấu sự khởi đầu của một mùa đánh bắt xa bờ mới, với mong ước về sự bình an và bội thu.
Lễ cúng lần hai: Thường vào tháng Bảy hoặc tháng Tám âm lịch, để kết thúc mùa lênh đênh trên biển. Đây là dịp để ngư dân tạ ơn cá Ông đã che chở trong suốt mùa vừa qua và cầu xin cho một mùa đánh bắt tiếp theo thuận lợi.
Việc tế lễ được tổ chức tại ba thôn ở Cẩm An, nhưng thôn 3 thường là nơi diễn ra các hoạt động mang đặc trưng tiêu biểu và quy mô lớn nhất.
Vai Trò Của Cộng Đồng và Các Vạn
Về nguyên tắc, lễ hội là sự đóng góp của người dân thôn 2 và thôn 3, nhưng người dân thôn 3 đóng vai trò chính trong việc lên kế hoạch, vận động đóng góp và thực hiện. Khi buổi lễ được lên kế hoạch, vị trưởng Vạn ở thôn 3 sẽ triệu tập cuộc họp các trưởng Vạn của hai thôn để quyết định ngày cử hành và khoản tiền đóng góp bắt buộc từ các thành viên của Vạn.
Khoản đóng góp này thường linh hoạt, phụ thuộc vào kết quả đánh bắt của các năm trước. Nếu mùa cá bội thu, hoạt động sẽ được tổ chức hoành tráng hơn. Thông thường, mỗi hộ gia đình sẽ đóng góp từ 20 – 30 đồng (đơn vị tiền tệ thời đó). Những năm có tổ chức hát bội, số tiền này có thể cao hơn rất nhiều, ví dụ 200 đồng cho chủ tàu lớn, 150 đồng cho tàu trung bình, và 50-30 đồng cho tàu nhỏ và ngư dân. Những người không liên quan trực tiếp đến nghề đánh bắt cũng có thể đóng góp nếu muốn. Một trường hợp điển hình được ghi nhận là khoản đóng góp lên đến 15.000 đồng, trong đó 7.200 đồng được dùng để trả cho 15 thành viên đoàn hát bội ở gần Hội An. Lễ cúng được thiết lập vào ngày 21 tháng Giêng âm lịch.
Chủ Tế và Phân Hiến
Mặc dù trưởng Vạn là nhân vật trung tâm trong việc tổ chức, nhưng các thành viên Vạn hằng năm sẽ bầu ra một chủ tế và hai phân hiến. Chủ tế phải là một người đàn ông có gia đình, được mọi người kính trọng, thành thạo các lễ nghi và có số tuổi tương thích với năm được bầu chọn. Đặc biệt, người góa vợ hoặc ly dị không được chọn, vì niềm tin rằng điều này có thể mang lại xui xẻo cho ngư dân. Chủ tế là đại diện của các thành viên Vạn và người dân trong việc “ứng xử” với cá Ông, thực hiện các nghi thức cầu nguyện và giao tiếp với thần linh.
Tế Lễ và Phần Hội
Buổi lễ tại miếu thờ cá Ông là sự kết hợp hài hòa giữa phần nghi lễ trang nghiêm và phần hội rộn ràng, mang đậm bản sắc văn hóa biển.
Đám Rước Trang Nghiêm
Buổi lễ thường bắt đầu với một đám rước trang nghiêm vào khoảng 10 giờ sáng. Đoàn rước gồm khoảng 20 thành viên mặc trang phục truyền thống, đi đầu là một người chủ tế (còn gọi là chánh bái). Bốn người đàn ông khiêng một chiếc kiệu có chứa sắc lệnh hoàng gia (thực tế, sắc lệnh đã bị hư hỏng trong chiến tranh nên ngôi đền chỉ còn lại bát nhang, nhưng ý nghĩa biểu tượng vẫn còn). Hai người nhắc xướng mang lọng quan, sáu người chơi nhạc cụ cổ truyền và tám người cầm cờ. Một trong số những người cầm cờ dẫn đầu đoàn rước, và người chủ tế đi theo sau.
Đoàn rước sẽ đi khoảng vài cây số về phía bắc dọc theo bãi biển, sau đó quay trở lại ngôi miếu chính để nghỉ ngơi và ăn nhẹ. Sau đó, ban nhạc lại nổi lên một lần nữa và đi dọc theo bãi biển về phía nam. Trong cuộc diễu hành này, các thành viên khẩn cầu cá Ông và những vị thần biển khác cùng tham gia nghi lễ và lễ hội với ngư dân, cũng như với linh hồn của những con cá Ông đã chết. Đây là một hành trình mang ý nghĩa cầu an, rước thần về chứng giám.
Nghi Thức Tế Lễ và Hát Bội
Vào khoảng 3 giờ chiều, sau khi đám rước kết thúc, một buổi lễ tương tự như mô tả ở thôn 1 sẽ được tổ chức tại miếu Ông ngư. Một gian lều lớn được dựng lên cạnh ngôi miếu, và những người bán rong, các nhà buôn địa phương sẽ nhanh chóng thiết lập các quầy hàng giải khát và đồ ăn, tạo nên không khí chợ quê nhộn nhịp.
Phần trình diễn hát bội (tuồng) là điểm nhấn quan trọng của phần hội, thường bắt đầu lúc 10 giờ tối. Hàng ngàn người dân và du khách tập trung để ăn uống, đánh bài và vui chơi giải trí, kéo dài cho đến 4 giờ sáng hôm sau. Ngày hôm sau, vào lúc 10 giờ sáng ngày 22 âm lịch, mọi người lại tập trung và xem hát tiếp cho đến 6 giờ chiều. Chủ đề của các vở tuồng thường đề cập đến các câu chuyện cổ tích, truyền thuyết dân gian và những vị anh hùng dân tộc, mang ý nghĩa giáo dục và giải trí sâu sắc. Hát bội không chỉ là một hình thức nghệ thuật mà còn là phương tiện để truyền tải các giá trị văn hóa, lịch sử và đạo đức trong cộng đồng.
Hoạt Động Sau Lễ Hội
Sau khi lễ hội kết thúc, các hoạt động đánh bắt xa bờ của ngư dân chính thức bắt đầu. Với tâm lý đã được “thần linh phù hộ” và cộng đồng đã cùng nhau cầu nguyện, họ ra khơi với niềm tin và hy vọng về một chuyến đi bình an, bội thu. Vào cuối mùa đánh bắt, một buổi lễ đơn giản hơn sẽ được tổ chức để cảm tạ cá Ông vì đã che chở trong suốt mùa vừa qua và tiếp tục khẩn cầu cho một mùa đánh bắt xa bờ thuận lợi sắp tới.
Ý Nghĩa Văn Hóa Và Xã Hội Của Tục Thờ Cá Ông
Tục thờ cá Ông không chỉ là một tín ngưỡng tâm linh mà còn là một phần quan trọng trong đời sống văn hóa, xã hội của cộng đồng ngư dân Việt Nam, đặc biệt là ở các vùng duyên hải miền Trung. Nó thể hiện mối quan hệ cộng sinh giữa con người và thiên nhiên, giữa con người và thế giới tâm linh.
Gìn Giữ Di Sản Văn Hóa Biển
Qua những thông tin trên, có thể thấy cư dân làm nghề biển ở Hội An và các vùng lân cận đã sớm hình thành niềm tin sâu sắc vào cá Ông. Khi gặp nạn trên biển, họ được cá Ông cứu giúp, từ đó người dân tỏ lòng tôn kính, sùng bái và lập miếu/đền thờ để cầu mong thần độ trì, phù hộ. Niềm tin này đã được duy trì và phát triển qua hàng trăm năm, trở thành một phần không thể tách rời của bản sắc văn hóa biển Việt Nam.
Ngày nay, các cộng đồng ngư dân vẫn còn lưu giữ những tục lệ thờ cúng tại các di tích tín ngưỡng có thờ cá Ông, gắn liền với các nghi lễ, hoạt động diễn xướng độc đáo. Tiêu biểu là Lễ Cầu ngư và hình thức hát Bả trạo.
- Lễ Cầu ngư: Là một trong những lễ hội lớn nhất của ngư dân, thường được tổ chức định kỳ để cầu cho quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa, biển lặng cá đầy, đời sống ngư dân ấm no. Lễ Cầu ngư là dịp để cộng đồng thể hiện lòng biết ơn các vị thần biển, trong đó có cá Ông, và củng cố tinh thần đoàn kết.
- Hát Bả trạo: Đây là một loại hình nghệ thuật diễn xướng dân gian đặc sắc, thường đi kèm với Lễ Cầu ngư hoặc các nghi lễ thờ cúng cá Ông. “Bả trạo” có nghĩa là chèo thuyền, diễn tả cảnh các con thuyền ra khơi, đối mặt với sóng gió và sự che chở của cá Ông. Các động tác múa, hát, hò reo của đội hình bả trạo không chỉ tái hiện sinh hoạt đi biển mà còn mang ý nghĩa tâm linh, cầu mong sự bình an, may mắn cho những chuyến ra khơi.
Những hoạt động này góp phần bảo tồn những giá trị văn hóa, tín ngưỡng truyền thống, làm đa dạng thêm đời sống tinh thần của cộng đồng. Chúng không chỉ là lễ hội mà còn là nơi giáo dục thế hệ trẻ về lịch sử, về lòng biết ơn đối với biển cả và các vị thần hộ mệnh.
Tinh Thần Cộng Đồng và Đoàn Kết
Tục thờ cá Ông còn có ý nghĩa sâu sắc trong việc củng cố tinh thần cộng đồng và sự đoàn kết. Việc cùng nhau đóng góp kinh phí, chuẩn bị lễ vật, tham gia vào các nghi thức rước kiệu, tế lễ và vui chơi trong phần hội đã tạo nên một sợi dây gắn kết bền chặt giữa các thành viên trong làng chài. Những buổi họp bàn, những đêm hát bội, những bữa cơm chung sau lễ cúng là dịp để mọi người giao lưu, chia sẻ, cùng nhau củng cố niềm tin và vượt qua những khó khăn của cuộc sống mưu sinh trên biển.
Đối với ngư dân, cá Ông không chỉ là thần bảo hộ cá nhân mà còn là biểu tượng chung của sự che chở cho cả cộng đồng. Niềm tin này giúp họ vững vàng hơn khi đối mặt với những hiểm nguy rình rập trên biển, đồng thời khuyến khích họ sống có trách nhiệm hơn với nhau và với môi trường biển.
Tầm Quan Trọng Với Du Lịch Văn Hóa
Ở các địa phương như Hội An, Quảng Nam, tục thờ cá Ông và các lễ hội liên quan đã trở thành một điểm nhấn thu hút du khách, góp phần phát triển du lịch văn hóa. Du khách khi đến đây không chỉ được chiêm ngưỡng những di tích lịch sử, những ngôi lăng miếu cổ kính mà còn có cơ hội tìm hiểu về một tín ngưỡng độc đáo, chứng kiến những nghi lễ truyền thống và hòa mình vào không khí lễ hội sôi động.
Những câu chuyện về cá Ông, về sự linh thiêng của vị thần biển, về lòng biết ơn của ngư dân đã trở thành một phần của di sản phi vật thể, được giới thiệu rộng rãi đến bạn bè quốc tế. Việc bảo tồn và phát huy giá trị của tục thờ cá Ông không chỉ giữ gìn bản sắc văn hóa mà còn đóng góp vào sự phát triển bền vững của du lịch, mang lại lợi ích kinh tế cho cộng đồng địa phương.
Mối Quan Hệ Với Môi Trường Biển
Mặc dù có yếu tố tâm linh, tục thờ cá Ông cũng phần nào phản ánh nhận thức sớm của ngư dân về tầm quan trọng của hệ sinh thái biển. Việc tôn kính cá Voi như một vị thần có thể đã góp phần vào việc hình thành ý thức bảo vệ loài vật này và môi trường sống của chúng, dù ở mức độ bản năng. Trong bối cảnh hiện đại, việc nghiên cứu và tìm hiểu sâu hơn về tục thờ cá Ông cũng là một cách để chúng ta hiểu thêm về mối quan hệ giữa con người và đại dương, từ đó nâng cao ý thức bảo vệ các loài sinh vật biển quý hiếm như cá Voi.
Kết Lại
Tục thờ cá Ông là một trong những tín ngưỡng dân gian lâu đời và sâu sắc nhất của cộng đồng ngư dân Việt Nam, đặc biệt là tại vùng duyên hải miền Trung. Không chỉ là biểu tượng của lòng biết ơn và sự kính trọng đối với vị thần bảo hộ đại dương, phong tục này còn là một kho tàng văn hóa phong phú, thể hiện rõ nét tinh thần đoàn kết, sự kiên cường và niềm hy vọng của những người con gắn bó với biển cả. Từ những ghi chép cổ xưa đến các nghi lễ truyền thống được duy trì cho đến ngày nay, tục thờ cá Ông luôn là một phần không thể thiếu, góp phần định hình bản sắc và làm phong phú thêm đời sống tâm linh của người Việt.
Ngày Cập Nhật: Tháng 10 6, 2025 by Trần Thanh Tâm Ni
