Cá ngừ đại dương không chỉ là một nguồn thực phẩm giá trị mà còn đóng vai trò kinh tế quan trọng đối với nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam. Tuy nhiên, hình cá ngừ đại dương trong bối cảnh khai thác và tiêu thụ toàn cầu đang đối mặt với nhiều thách thức lớn, đòi hỏi những chiến lược phát triển bền vững và toàn diện. Bài viết này sẽ đi sâu phân tích thực trạng ngành cá ngừ đại dương tại Việt Nam, những khó khăn đang phải đối mặt, và tầm quan trọng của việc xây dựng chuỗi giá trị nhằm nâng cao chất lượng, giá trị và đảm bảo sự phát triển lâu dài.
Tầm Quan Trọng Của Ngành Cá Ngừ Đại Dương Trong Nền Kinh Tế Việt Nam
Ngành thủy sản Việt Nam đã và đang khẳng định vị thế trên trường quốc tế, và cá ngừ đại dương là một trong những mặt hàng chủ lực, đóng góp đáng kể vào tổng kim ngạch xuất khẩu. Với đặc tính di cư xuyên đại dương, cá ngừ đại dương là nguồn lợi hải sản có giá trị kinh tế cao, không chỉ cung cấp thực phẩm giàu dinh dưỡng mà còn tạo sinh kế cho hàng ngàn ngư dân và doanh nghiệp chế biến. Năm 2013, xuất khẩu cá ngừ của Việt Nam đã đạt hơn 526 triệu USD, với sự hiện diện tại 112 thị trường, đứng thứ ba trong số các mặt hàng xuất khẩu thủy sản chính, chỉ sau cá tra và tôm. Điều này minh chứng cho tiềm năng to lớn và vị thế quan trọng của hình cá ngừ đại dương trong bức tranh kinh tế biển của đất nước.
Mặc dù đạt được những thành tựu đáng kể, việc mở rộng thị trường xuất khẩu thêm 16 quốc gia so với năm 2012 không đi kèm với sự tăng trưởng về kim ngạch. Tổng kim ngạch xuất khẩu mặt hàng này lại sụt giảm hơn 7%, một con số đáng báo động. Đặc biệt, ba thị trường tiêu thụ lớn là Mỹ, Nhật Bản và ASEAN đều ghi nhận sự sụt giảm trong nhập khẩu cá ngừ từ Việt Nam. Sự giảm sút này không chỉ phản ánh những biến động của thị trường thế giới mà còn bộc lộ những hạn chế nội tại trong chuỗi giá trị khai thác, chế biến và tiêu thụ cá ngừ của Việt Nam. Để duy trì và phát triển bền vững, việc nhìn nhận đúng đắn về hình cá ngừ đại dương hiện tại và đưa ra các giải pháp kịp thời là cực kỳ cần thiết.
Thách Thức Toàn Cầu và Nội Tại Đối Với Cá Ngừ Đại Dương
Ngành cá ngừ đại dương của Việt Nam đang phải đối mặt với một loạt thách thức phức tạp, bao gồm cả áp lực từ thị trường quốc tế và những vấn đề tồn đọng trong nước. Các tổ chức quốc tế và người tiêu dùng trên thế giới ngày càng đặt ra các yêu cầu khắt khe hơn về tiêu chuẩn sản phẩm, đặc biệt là nguồn gốc xuất xứ, tính khai thác bền vững, cũng như các vấn đề liên quan đến an toàn vệ sinh thực phẩm và điều kiện lao động. Điều này đòi hỏi các nhà sản xuất và xuất khẩu Việt Nam phải không ngừng cải thiện quy trình để đáp ứng những tiêu chuẩn ngày càng cao, vốn là rào cản lớn đối với các quốc gia đang phát triển.
Bên cạnh đó, Việt Nam còn phải cạnh tranh gay gắt với các quốc đảo có lợi thế địa lý và năng lực khai thác vượt trội như Philippines, Ecuador, hay Mauritius. Những quốc gia này không chỉ có nguồn lợi tự nhiên phong phú mà còn sở hữu công nghệ và kinh nghiệm khai thác tiên tiến, dần lấn át các nước khác trên thị trường thế giới. Sự cạnh tranh này buộc Việt Nam phải tìm ra những hướng đi đột phá, không chỉ tập trung vào sản lượng mà còn vào chất lượng, giá trị gia tăng và thương hiệu để duy trì chỗ đứng.
Trong nước, theo ông Vũ Đình Đáp, Chủ tịch Hiệp hội Cá ngừ Việt Nam, nghề khai thác cá ngừ đại dương vẫn còn mang tính tự phát, nhỏ lẻ và manh mún. Ý thức của người dân về khai thác bền vững chưa cao, đa số vẫn quá tập trung vào sản lượng khai thác và doanh thu ngắn hạn, mà chưa thực sự quan tâm đến chất lượng cá sau thu hoạch và tính bền vững lâu dài của nguồn lợi. Điều này dẫn đến tình trạng khai thác quá mức, lãng phí và làm suy giảm giá trị của hình cá ngừ đại dương trên thị trường.
Thực Trạng Khai Thác Cá Ngừ Đại Dương Tại Các Tỉnh Miền Trung
Các tỉnh miền Trung Việt Nam, đặc biệt là Bình Định, Phú Yên và Khánh Hòa, là những địa phương trọng điểm có nghề khai thác cá ngừ phát triển mạnh mẽ. Bình Định hiện đang dẫn đầu về sản lượng cá ngừ, đóng góp lớn vào tổng sản lượng quốc gia. Tuy nhiên, dù có tiềm năng và sản lượng cao, nghề khai thác cá ngừ tại đây vẫn tồn tại nhiều bất cập. Đó vẫn là một nghề thủ công, phát triển manh mún và tự phát, thiếu quy hoạch tổng thể. Ngư dân thường khai thác cá bất chấp mùa vụ và kích cỡ, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến nguồn lợi. Hơn nữa, việc bảo quản và sơ chế sản phẩm thường không đúng quy trình và yêu cầu kỹ thuật, dẫn đến giảm chất lượng và giá trị kinh tế của cá sau thu hoạch. Đây là một vấn đề cấp bách cần được giải quyết để cải thiện hình cá ngừ đại dương trên thị trường nội địa và quốc tế.
Tương tự, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Phú Yên cũng chỉ ra rằng thách thức lớn nhất đối với hoạt động khai thác cá ngừ của địa phương là kích thước tàu thuyền nhỏ, công suất thấp. Hầu hết các tàu đều được ngư dân chuyển đổi từ các nghề khai thác khác sang mà không được trang bị chuyên biệt. Cùng với đó là trang thiết bị thiếu đồng bộ, chắp vá và phương pháp bảo quản sản phẩm thô sơ. Những hạn chế này khiến tàu thuyền chỉ có thể khai thác cá ngừ ở tầng mặt, không có điều kiện để tìm hiểu và khai thác ở những vùng nước tầng sâu, nơi có thể có nguồn cá ngừ chất lượng cao hơn. Việc không tiếp cận được các tầng sâu không chỉ giới hạn sản lượng mà còn hạn chế khả năng nâng cao chất lượng, từ đó ảnh hưởng đến giá trị của mochicat.vn và thị trường.
Đề Án Tổ Chức Khai Thác, Thu Mua, Chế Biến, Tiêu Thụ Cá Ngừ Theo Chuỗi
Nhận thức được những thách thức và tiềm năng của ngành, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đã xây dựng đề án “Tổ chức khai thác, thu mua, chế biến, tiêu thụ cá ngừ theo chuỗi”. Đề án này định hướng phát triển khai thác thủy sản theo hướng vươn khơi, vươn xa, không chỉ góp phần bảo vệ chủ quyền lãnh thổ mà còn khai thác các đối tượng có giá trị kinh tế cao và phục vụ xuất khẩu. Mục tiêu kép là để cá ngừ trở thành một ngành sản xuất phát triển tương xứng với tiềm năng về nguồn lợi và năng lực sản xuất, đáp ứng nhu cầu tiêu thụ và xu thế của thị trường thế giới.
Theo đề án, năng suất, sản lượng, chất lượng và giá trị của hình cá ngừ đại dương sẽ được nâng cao thông qua việc khai thác, sử dụng hiệu quả và bền vững nguồn lợi. Điều này đồng thời đảm bảo hài hòa lợi ích cho tất cả các bên tham gia trong chuỗi giá trị, từ khâu khai thác, thu mua, chế biến đến tiêu thụ. Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Vũ Văn Tám nhấn mạnh rằng ngành sản xuất cá ngừ sẽ được quản lý và phát triển theo hướng công nghiệp, hiện đại, đồng thời gắn liền với việc đảm bảo an ninh quốc phòng và bảo vệ chủ quyền trên biển.
Đề án này tập trung triển khai tại ba tỉnh trọng điểm là Bình Định, Phú Yên và Khánh Hòa. Đến năm 2017, mục tiêu đặt ra là 100% tàu câu cá ngừ đại dương và 50% tàu khai thác bằng nghề lưới vây cá ngừ hoạt động trên biển sẽ được giám sát và quản lý chặt chẽ. Việc này nhằm giảm thiểu tổn thất sau thu hoạch đối với sản phẩm cá ngừ đại dương xuống dưới 10%, một con số có ý nghĩa lớn trong việc nâng cao hiệu quả kinh tế. Ngoài ra, tất cả sản phẩm cá ngừ sẽ được kiểm soát và truy xuất nguồn gốc rõ ràng, đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế về minh bạch và an toàn thực phẩm, từ đó nâng cao hình cá ngừ đại dương trong mắt người tiêu dùng toàn cầu.
Các Giải Pháp Trọng Tâm Để Nâng Cao Giá Trị Cá Ngừ Đại Dương
Để thực hiện thành công đề án, nhiều giải pháp trọng tâm đã được đưa ra, tập trung vào việc tổ chức lại sản xuất và ứng dụng công nghệ.
Cơ Cấu Lại Đội Tàu và Quản Lý Khai Thác
Đề án xây dựng quy hoạch, kế hoạch phát triển và quản lý nghề khai thác cá ngừ đại dương trên cơ sở cơ cấu lại đội tàu hiện có. Điều này bao gồm việc đẩy mạnh phát triển nghề lưới vây cá ngừ, một phương pháp khai thác hiệu quả và có thể được quản lý tốt hơn. Hoạt động khai thác cũng được tổ chức lại thông qua việc quản lý cấp phép khai thác, thí điểm tổ chức quản lý khai thác cá ngừ đại dương bằng hạn ngạch, và đóng mở ngư trường khai thác phù hợp theo mùa vụ. Việc này giúp kiểm soát sản lượng, bảo vệ nguồn lợi và đảm bảo hình cá ngừ đại dương không bị khai thác quá mức.
Bên cạnh đó, các mô hình tổ chức sản xuất như hợp tác xã và tổ ngư dân đoàn kết trong khai thác cá ngừ sẽ được xây dựng và nhân rộng. Những mô hình này giúp ngư dân liên kết, chia sẻ kinh nghiệm, trang thiết bị và tăng cường khả năng tiếp cận các thị trường lớn. Khi ngư dân hoạt động một cách có tổ chức, họ có thể áp dụng các phương pháp khai thác bền vững hơn, giảm thiểu chi phí và nâng cao thu nhập.
Ứng Dụng Công Nghệ Tiên Tiến trong Khai Thác và Bảo Quản
Để nâng cao chất lượng sản phẩm và giảm tổn thất sau thu hoạch, đề án chú trọng nghiên cứu, ứng dụng và chuyển giao các công nghệ khai thác và bảo quản sản phẩm tiên tiến. Các công nghệ này bao gồm bể hạ nhiệt sử dụng bằng nước biển lạnh tuần hoàn và hầm cách nhiệt bằng xốp thổi polyurethane (PU). Việc lắp đặt tủ đông hiện đại cũng sẽ được thúc đẩy trên các tàu khai thác và tàu dịch vụ thu mua trên biển. Những cải tiến này giúp duy trì độ tươi ngon của cá ngừ ngay từ khi được đánh bắt, giữ được chất lượng ban đầu và tăng giá trị bán ra.
Việc áp dụng công nghệ không chỉ giúp giảm tổn thất sau thu hoạch mà còn đảm bảo chất lượng sản phẩm đáp ứng các tiêu chuẩn vệ sinh an toàn thực phẩm ngày càng cao của thị trường quốc tế. Khi chất lượng sản phẩm được đảm bảo, hình cá ngừ đại dương của Việt Nam sẽ được nâng cao, tạo dựng niềm tin cho người tiêu dùng và các nhà nhập khẩu. Điều này là yếu tố then chốt để cạnh tranh với các đối thủ mạnh trong khu vực và trên thế giới.
Đầu Tư Cơ Sở Hạ Tầng và Hỗ Trợ Chính Sách
Tổng kinh phí dự kiến cho đề án khoảng 760 tỷ đồng, được phân bổ cho nhiều hạng mục quan trọng nhằm hiện đại hóa đội khai thác cá ngừ. Kinh phí này sẽ dùng để cải hoán, nâng cấp các tàu hiện có, đồng thời đầu tư thí điểm hiện đại hóa đội tàu khai thác và dịch vụ hậu cần thu mua cá ngừ trên biển. Một đội tàu hiện đại không chỉ nâng cao năng suất mà còn cải thiện điều kiện làm việc cho ngư dân, đảm bảo an toàn và hiệu quả hơn trong hoạt động khai thác.
Để từng bước hiện đại hóa cơ sở hậu cần nghề cá, đề án cũng tập trung vào việc đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng dịch vụ cá ngừ. Trong giai đoạn này, một cảng cá ngừ chuyên dụng sẽ được xây dựng tại cảng cá Quy Nhơn, Bình Định. Cảng này sẽ bao gồm hệ thống kho lạnh, nhà lạnh và chợ đấu giá sản phẩm, tạo điều kiện thuận lợi cho việc thu mua, sơ chế và phân phối cá ngừ. Việc có một cảng chuyên dụng giúp tối ưu hóa quy trình từ đánh bắt đến tiêu thụ, giảm thời gian và chi phí, đồng thời tăng cường kiểm soát chất lượng.
Ngoài ra, đề án cũng đưa ra một số giải pháp về chính sách hỗ trợ tín dụng thương mại để ngư dân có thể nâng cấp hoặc đóng mới tàu vỏ thép. Các chính sách này giúp ngư dân tiếp cận nguồn vốn ưu đãi, đầu tư vào phương tiện khai thác hiện đại hơn, an toàn hơn. Việc giảm tổn thất sau thu hoạch cũng được hỗ trợ thông qua kinh phí đầu tư máy móc, trang thiết bị và hầm bảo quản. Những chính sách hỗ trợ này là động lực quan trọng để ngư dân mạnh dạn đầu tư, thay đổi phương thức khai thác, góp phần xây dựng hình cá ngừ đại dương chất lượng cao và bền vững.
Đào Tạo Nguồn Nhân Lực Chất Lượng Cao
Theo Tiến sĩ Ngô Anh Tuấn, nguyên Vụ trưởng Vụ Tài chính, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, nghề khai thác cá ngừ đại dương cần phải được xây dựng thành nghề cá công nghiệp. Nội dung quyết định cho công việc này chính là đào tạo và xây dựng lực lượng lao động đánh cá chuyên nghiệp. Do đó, cần có một dự án đào tạo lao động khai thác cá ngừ đại dương theo mô hình công nghiệp.
Các ngư dân sẽ không chỉ được đào tạo về nghề, công nghệ khai thác và bảo quản cá ngừ mà còn được trang bị các kiến thức quan trọng về an ninh quốc phòng trên biển và bảo vệ chủ quyền biển đảo. Việc đào tạo toàn diện này giúp nâng cao năng lực cho ngư dân, biến họ thành những người làm chủ công nghệ, có ý thức về trách nhiệm xã hội và môi trường. Một lực lượng lao động chuyên nghiệp, được trang bị kiến thức hiện đại là yếu tố then chốt để nâng cao chất lượng sản phẩm, hiệu quả khai thác và vị thế của hình cá ngừ đại dương trên thị trường quốc tế. Điều này cũng góp phần đảm bảo an ninh lương thực và khẳng định chủ quyền biển đảo của Việt Nam.
Tương Lai Bền Vững Cho Cá Ngừ Đại Dương Việt Nam
Đứng trước thực trạng của nghề khai thác cá ngừ đại dương tại Việt Nam, đề án “Tổ chức khai thác, thu mua, chế biến và tiêu thụ cá ngừ theo chuỗi” mang lại nhiều hy vọng cho sự phát triển bền vững của ngành. Ông Vũ Đình Đáp bày tỏ mong muốn các cơ quan quản lý nhà nước nhanh chóng đưa đề án vào triển khai nhằm phát triển hiệu quả và bền vững nghề khai thác cá ngừ, tạo tiền đề và sự đột phá để nhân rộng mô hình này đối với các đối tượng và nghề khai thác hải sản khác. Việc xây dựng một chuỗi giá trị khép kín, từ khai thác đến tiêu thụ, sẽ giúp tối ưu hóa nguồn lực, nâng cao chất lượng sản phẩm và tăng cường khả năng cạnh tranh của hình cá ngừ đại dương Việt Nam trên thị trường quốc tế. Chỉ khi đó, ngành cá ngừ đại dương mới có thể phát triển bền vững, mang lại lợi ích lâu dài cho cả ngư dân, doanh nghiệp và nền kinh tế đất nước.
Ngày Cập Nhật: Tháng 10 18, 2025 by Trần Thanh Tâm Ni
