Bệnh dại là một trong những căn bệnh truyền nhiễm nguy hiểm nhất, ảnh hưởng đến cả động vật và con người, với tỷ lệ tử vong gần như 100% khi đã có triệu chứng lâm sàng. Hầu hết các ca nhiễm dại ở người đều xuất phát từ việc bị chó hoặc mèo mắc bệnh dại cắn. Vì vậy, việc hiểu rõ làm gì khi bị chó dại cắn không chỉ là kiến thức cấp thiết mà còn là yếu tố sống còn để bảo vệ bản thân và cộng đồng. Bài viết này của Mochi Cat sẽ cung cấp hướng dẫn chi tiết từ A đến Z về cách xử lý vết thương, quy trình y tế và các biện pháp phòng ngừa hiệu quả nhất.
Hiểu Rõ Về Bệnh Dại và Nguy Cơ Lây Nhiễm
Bệnh dại (Rabies) là một bệnh viêm não tủy cấp tính do virus dại gây ra, lây truyền từ động vật sang người thông qua nước bọt của động vật mắc bệnh, thường là qua vết cắn hoặc vết cào làm rách da. Virus dại sau khi xâm nhập vào cơ thể sẽ di chuyển dọc theo các dây thần kinh đến não và tủy sống, gây ra tổn thương không hồi phục. Thời gian ủ bệnh thường từ 1 đến 3 tháng, nhưng có thể ngắn hơn (vài ngày) hoặc dài hơn (hơn 1 năm) tùy thuộc vào vị trí và mức độ nghiêm trọng của vết cắn. Vết cắn càng gần hệ thần kinh trung ương (đầu, mặt, cổ) và càng sâu thì thời gian ủ bệnh càng ngắn.
Virus Dại và Cơ Chế Lây Truyền
Virus dại thuộc họ Rhabdoviridae, chi Lyssavirus. Nó có hình viên đạn đặc trưng và rất nhạy cảm với xà phòng, các chất sát khuẩn và nhiệt độ cao. Điều này giải thích tại sao việc rửa vết thương bằng xà phòng và nước là bước sơ cứu quan trọng nhất. Virus tồn tại chủ yếu trong nước bọt của động vật mắc bệnh và được truyền sang người khi nước bọt này tiếp xúc với vết thương hở, niêm mạc (mắt, mũi, miệng) hoặc da bị tổn thương.
Các Dấu Hiệu Nhận Biết Động Vật Mắc Bệnh Dại
Việc nhận biết động vật có khả năng mắc bệnh dại là rất quan trọng để quyết định làm gì khi bị chó dại cắn. Các dấu hiệu ở chó, mèo thường bao gồm:
- Dạng hung dữ: Thay đổi hành vi đột ngột, trở nên hung hăng, tấn công người hoặc vật khác mà không có lý do, bỏ ăn, bỏ uống, chạy lung tung, sủa khàn hoặc mất tiếng, chảy dãi nhiều.
- Dạng liệt: Ẩn mình vào chỗ tối, không phản ứng với kích thích, liệt hàm dưới khiến miệng luôn há, lưỡi thè ra, chảy nước dãi, chân sau yếu ớt và cuối cùng là liệt toàn thân rồi chết.
- Thông thường, một con vật mắc bệnh dại sẽ chết trong vòng 7-10 ngày kể từ khi xuất hiện triệu chứng.
Những Việc Cần Làm Ngay Lập Tức Khi Bị Chó Cắn
Khi bị chó cắn, dù vết thương lớn hay nhỏ, dù bạn nghi ngờ hay không nghi ngờ con vật mắc bệnh dại, điều quan trọng nhất là phải hành động nhanh chóng và đúng cách. Việc xử lý vết thương kịp thời có thể giảm thiểu đáng kể nguy cơ lây nhiễm.
1. Sơ Cứu Vết Thương Tại Chỗ
Đây là bước đầu tiên và quan trọng nhất để loại bỏ virus dại khỏi vết thương.
- Rửa kỹ vết thương bằng xà phòng và nước sạch: Ngay lập tức rửa vết thương dưới vòi nước chảy mạnh và liên tục với xà phòng trong ít nhất 15 phút. Xà phòng có tác dụng làm bất hoạt virus dại.
- Sát trùng: Sau khi rửa sạch bằng xà phòng, dùng các dung dịch sát khuẩn mạnh như cồn 70%, cồn iod, hoặc povidone-iodine (Betadine) 10% để sát trùng vết thương. Mục tiêu là loại bỏ càng nhiều virus càng tốt.
- Không băng kín vết thương ngay: Tránh băng kín vết thương ngay lập tức vì điều này có thể tạo điều kiện cho virus phát triển trong môi trường yếm khí. Nên để vết thương hở hoặc chỉ băng nhẹ bằng gạc vô trùng nếu cần thiết để cầm máu.
- Cầm máu (nếu cần): Nếu vết thương chảy máu, dùng một miếng vải sạch hoặc gạc vô trùng ấn nhẹ lên vết thương để cầm máu.
Hướng dẫn chi tiết làm gì khi bị chó dại cắn để sơ cứu ban đầu và tránh lây bệnh
2. Thu Thập Thông Tin Về Con Vật Gây Cắn
Sau khi sơ cứu vết thương, việc tiếp theo là tìm hiểu về tình trạng của con vật đã cắn bạn.
- Xác định chủ sở hữu: Nếu con vật có chủ, hãy hỏi thông tin về chủ sở hữu và tình trạng tiêm phòng dại của con vật (sổ tiêm phòng, giấy chứng nhận).
- Theo dõi con vật: Yêu cầu chủ sở hữu nhốt và theo dõi con vật trong 10-14 ngày. Đây là khoảng thời gian đủ để xác định con vật có mắc bệnh dại hay không. Nếu con vật chết hoặc có biểu hiện dại trong thời gian này, nguy cơ lây nhiễm là rất cao.
- Nếu là chó hoang hoặc không rõ nguồn gốc: Nếu không thể tìm được chủ hoặc con vật là chó hoang, không có thông tin tiêm phòng, cần coi đây là trường hợp rủi ro cao và chủ động thực hiện các biện pháp dự phòng y tế. Liên hệ cơ quan kiểm soát động vật địa phương nếu có thể.
3. Đến Cơ Sở Y Tế Ngay Lập Tức
Dù vết cắn nhỏ hay lớn, sau khi sơ cứu ban đầu, bạn cần đến cơ sở y tế gần nhất để được thăm khám và tư vấn chuyên sâu. Thời gian là yếu tố cực kỳ quan trọng trong việc phòng ngừa bệnh dại.
Điều Trị Dự Phòng Sau Phơi Nhiễm (PEP)
Dự phòng sau phơi nhiễm (Post-Exposure Prophylaxis – PEP) là một quy trình y tế khẩn cấp nhằm ngăn chặn sự phát triển của bệnh dại sau khi một người bị phơi nhiễm với virus. PEP bao gồm việc tiêm vaccine phòng dại và đôi khi cả huyết thanh kháng dại (Immunoglobulin dại) tùy thuộc vào mức độ rủi ro.
Các Trường Hợp Cần Tiêm Phòng Dại Ngay Lập Tức
Bạn cần tiêm vaccine phòng dại ngay lập tức, không chờ đợi kết quả theo dõi con vật, nếu thuộc một trong các trường hợp sau:
- Vết cắn nghiêm trọng: Vết cắn sâu, nhiều vết cắn, vết cắn ở các vị trí nguy hiểm như đầu, mặt, cổ, đầu ngón tay, bộ phận sinh dục. Những vị trí này gần hệ thần kinh trung ương, khiến virus có thể di chuyển nhanh hơn.
- Con vật có biểu hiện dại: Chó cắn có những dấu hiệu rõ ràng của bệnh dại (hung dữ, liệt, chảy dãi, thay đổi hành vi).
- Con vật không thể theo dõi: Là chó hoang, chó lạ, chó đã bỏ trốn hoặc bị giết thịt, không thể xác định được tình trạng tiêm phòng và sức khỏe của nó.
- Địa điểm xảy ra tai nạn: Vùng đang có dịch bệnh dại lưu hành.
- Vết cào, vết liếm trên da bị tổn thương hoặc niêm mạc: Ngay cả khi không phải vết cắn trực tiếp, virus dại vẫn có thể lây truyền qua nước bọt của động vật dại tiếp xúc với vết xước hoặc niêm mạc.
Các Trường Hợp Có Thể Theo Dõi Con Vật Trước Khi Tiêm
Nếu bạn bị chó cắn trong các trường hợp sau, có thể theo dõi con vật trong 10-14 ngày trước khi quyết định tiêm phòng:
- Vết cắn nhẹ: Vết xước nông, không chảy máu, xa các vùng nguy hiểm và hệ thần kinh trung ương.
- Con vật có chủ và được tiêm phòng đầy đủ: Con chó có lịch sử tiêm phòng dại rõ ràng và đang trong tình trạng khỏe mạnh bình thường, ở khu vực không có dịch bệnh dại.
Trong thời gian theo dõi 10-14 ngày:
- Nếu con vật khỏe mạnh bình thường sau thời gian này, bạn có thể không cần tiêm phòng.
- Nếu con vật phát dại, chết hoặc mất tích trong vòng 10-14 ngày, bạn cần đi tiêm phòng dại ngay lập tức.
Quy Trình Tiêm Phòng Dự Phòng Sau Phơi Nhiễm (PEP)
Quy trình các bước chi tiết làm gì khi bị chó dại cắn tại cơ sở y tế
Khi đến cơ sở y tế, bác sĩ sẽ đánh giá tình trạng vết thương và nguy cơ lây nhiễm để đưa ra phác đồ PEP phù hợp:
Tiêm Vaccine Phòng Dại:
- Loại vaccine: Hiện nay có nhiều loại vaccine phòng dại an toàn và hiệu quả, thường được tiêm vào cơ Delta của cánh tay hoặc vùng đùi.
- Phác đồ tiêm: Có thể là 4 hoặc 5 mũi tùy theo loại vaccine và phác đồ của Bộ Y tế. Các mũi tiêm thường theo lịch ngày 0, 3, 7, 14, 28 (đối với phác đồ 5 mũi) hoặc ngày 0, 3, 7, 14 (đối với phác đồ 4 mũi). Ngày 0 là ngày tiêm mũi đầu tiên.
- Tác dụng: Vaccine kích thích cơ thể sản xuất kháng thể chống lại virus dại, tạo ra miễn dịch chủ động.
Tiêm Huyết Thanh Kháng Dại (Immunoglobulin dại – RIG):
- Khi nào cần tiêm: RIG được chỉ định cho các trường hợp vết cắn nghiêm trọng (vết cắn sâu, nhiều vết, ở vị trí nguy hiểm như đầu, mặt, cổ, ngón tay) hoặc khi con vật có dấu hiệu dại rõ ràng, hoặc không thể theo dõi được.
- Cách tiêm: RIG được tiêm càng sớm càng tốt sau phơi nhiễm, lý tưởng là trong vòng 72 giờ đầu, và thường được tiêm một phần vào quanh vết thương, phần còn lại tiêm bắp ở vị trí xa vị trí tiêm vaccine.
- Tác dụng: RIG cung cấp kháng thể tức thời, bảo vệ cơ thể ngay lập tức trong khi chờ đợi vaccine phát huy tác dụng (mất khoảng 7-10 ngày để cơ thể sản xuất đủ kháng thể). Việc sử dụng RIG song song với vaccine không làm giảm hiệu quả của vaccine.
Xử Lý Vết Thương Tại Cơ Sở Y Tế:
- Bác sĩ sẽ làm sạch lại vết thương, loại bỏ các mô chết.
- Nếu vết thương cần khâu, bác sĩ sẽ cân nhắc việc khâu kín hoặc khâu trì hoãn (sau vài ngày) để giảm nguy cơ nhiễm trùng.
- Tiêm kháng sinh để phòng ngừa nhiễm trùng do vi khuẩn từ vết cắn.
- Kiểm tra và tiêm uốn ván nếu cần thiết, vì vết cắn động vật có nguy cơ cao lây nhiễm trực khuẩn uốn ván.
Các Yếu Tố Ảnh Hưởng Đến Quyết Định Điều Trị
Khi cân nhắc làm gì khi bị chó dại cắn, bác sĩ sẽ dựa vào nhiều yếu tố để đưa ra quyết định điều trị tối ưu:
- Loại động vật gây cắn: Chó, mèo, dơi, cáo, chồn là những loài có nguy cơ cao truyền bệnh dại. Chuột, thỏ, sóc ít khi truyền bệnh dại.
- Tình trạng tiêm phòng của động vật: Động vật đã được tiêm phòng dại đầy đủ và có giấy tờ chứng minh sẽ có nguy cơ thấp hơn.
- Hành vi của động vật: Nếu động vật cắn đột ngột, không có lý do, có biểu hiện hung dữ hoặc thay đổi hành vi, nguy cơ dại sẽ cao hơn.
- Loại và vị trí vết thương: Vết cắn sâu, rộng, nhiều vết, hoặc ở các vùng giàu dây thần kinh (đầu, mặt, cổ, ngón tay, bộ phận sinh dục) có nguy cơ cao hơn và cần xử lý tích cực hơn. Vết xước, vết liếm trên da lành không có nguy cơ.
- Tình hình dịch tễ của khu vực: Nếu khu vực xảy ra vụ cắn đang có dịch dại lưu hành, nguy cơ sẽ tăng lên.
- Tình trạng sức khỏe của người bị cắn: Người có hệ miễn dịch suy yếu có thể cần phác đồ điều trị đặc biệt.
Những Sai Lầm Cần Tránh Khi Bị Chó Dại Cắn
Trong quá trình xử lý vết thương và quyết định làm gì khi bị chó dại cắn, có một số sai lầm phổ biến mà bạn cần tuyệt đối tránh:
- Chủ quan không đi tiêm phòng: Đây là sai lầm nguy hiểm nhất. Bệnh dại khi đã phát triệu chứng thì không thể chữa khỏi và dẫn đến tử vong. Đừng chần chừ hay tin vào các phương pháp dân gian không có cơ sở khoa học.
- Không rửa vết thương kỹ: Rửa vết thương bằng xà phòng và nước là bước loại bỏ virus ban đầu. Bỏ qua hoặc rửa không kỹ sẽ làm tăng nguy cơ.
- Băng bó kín vết thương ngay lập tức: Tạo môi trường yếm khí thuận lợi cho virus phát triển và các vi khuẩn khác gây nhiễm trùng.
- Tự chữa trị bằng các phương pháp dân gian: Đắp thuốc lá, bôi vôi, hoặc các bài thuốc truyền miệng không có tác dụng với virus dại mà còn có thể gây nhiễm trùng nặng hơn.
- Giết con vật ngay lập tức: Nếu con vật bị giết ngay, không thể theo dõi được tình trạng sức khỏe của nó, gây khó khăn cho việc đánh giá nguy cơ và quyết định tiêm phòng. Chỉ nên giết con vật khi có chỉ định của cơ quan y tế hoặc khi nó quá hung dữ và không thể khống chế.
- Bỏ dở liệu trình tiêm phòng: Việc tiêm không đủ mũi vaccine sẽ không tạo đủ miễn dịch bảo vệ, khiến bạn vẫn có nguy cơ mắc bệnh.
Phòng Ngừa Bệnh Dại Cho Bản Thân Và Thú Cưng
Phòng bệnh hơn chữa bệnh, đặc biệt với một căn bệnh nguy hiểm như bệnh dại. Việc chủ động phòng ngừa là cách tốt nhất để không phải lo lắng làm gì khi bị chó dại cắn.
1. Tiêm Phòng Dại Định Kỳ Cho Thú Cưng
- Lịch tiêm chủng: Chó con và mèo con nên được tiêm vaccine phòng dại mũi đầu tiên vào lúc 12 tuần tuổi. Sau đó, tiêm nhắc lại sau một năm, và tiếp tục tiêm nhắc lại mỗi 1-3 năm tùy theo khuyến cáo của nhà sản xuất vaccine và quy định của địa phương.
- Lưu giữ hồ sơ: Luôn giữ giấy chứng nhận tiêm phòng dại của thú cưng ở nơi dễ tìm. Điều này rất quan trọng để chứng minh tình trạng tiêm phòng nếu thú cưng của bạn vô tình cắn ai đó.
2. Quản Lý Thú Cưng Có Trách Nhiệm
- Giữ thú cưng trong tầm kiểm soát: Luôn dắt chó bằng dây xích khi ra ngoài, không để chó mèo đi lang thang tự do. Điều này không chỉ bảo vệ thú cưng khỏi các nguy hiểm (tai nạn, thất lạc) mà còn ngăn chúng tiếp xúc với các động vật hoang dã hoặc chó mèo lạ có thể mang mầm bệnh.
- Không để thú cưng cắn, cào: Huấn luyện thú cưng từ nhỏ để chúng có hành vi tốt, không cắn hoặc cào người. Tránh các trò chơi kích động tính hung hăng của chúng.
3. Tránh Tiếp Xúc Với Động Vật Hoang Dã và Động Vật Lạ
- Không chạm vào động vật hoang dã: Dơi, cáo, chồn, sóc, gấu mèo… có thể mang virus dại mà không có triệu chứng rõ ràng. Tuyệt đối không chạm, không cho ăn hoặc cố gắng bắt giữ chúng.
- Cẩn trọng với động vật lạ: Tránh tiếp xúc gần với chó mèo lạ, đặc biệt là những con có biểu hiện bất thường như hung dữ hoặc quá hiền lành, lờ đờ.
4. Tiêm Phòng Dại Dự Phòng Trước Phơi Nhiễm (Pre-Exposure Prophylaxis – PrEP)
- Đối tượng: Những người có nguy cơ cao tiếp xúc với virus dại nên tiêm PrEP. Bao gồm nhân viên thú y, người làm việc trong phòng thí nghiệm nghiên cứu virus dại, những người đi du lịch đến các vùng có dịch dại lưu hành lâu dài và thường xuyên tiếp xúc với động vật.
- Phác đồ: PrEP thường bao gồm 3 mũi tiêm vaccine dại theo lịch ngày 0, 7, 21 hoặc 28.
- Lợi ích: PrEP giúp cơ thể có sẵn kháng thể bảo vệ, giảm số lượng mũi tiêm và không cần tiêm huyết thanh kháng dại (RIG) nếu bị phơi nhiễm.
Các biện pháp phòng ngừa và bảo vệ bản thân, thú cưng khỏi nguy cơ bệnh dại
Các Câu Hỏi Thường Gặp Khi Bị Chó Cắn (FAQ)
Khi đối mặt với tình huống bị chó cắn, nhiều người thường có những băn khoăn tương tự. Dưới đây là một số câu hỏi thường gặp giúp bạn hiểu rõ hơn về làm gì khi bị chó dại cắn và các vấn đề liên quan:
1. Bị chó cắn bao lâu thì phát bệnh dại?
Thời gian ủ bệnh dại rất thay đổi, thường từ 1 đến 3 tháng. Tuy nhiên, nó có thể ngắn chỉ vài ngày (trong trường hợp vết cắn gần não hoặc vết thương nặng) hoặc dài hơn một năm. Vết cắn càng gần hệ thần kinh trung ương (đầu, mặt, cổ) và càng sâu thì thời gian ủ bệnh càng ngắn. Do đó, không nên chủ quan chờ đợi mà phải hành động ngay.
2. Rửa vết thương bằng nước muối có đủ không?
Rửa vết thương bằng nước muối không đủ để bất hoạt virus dại. Bạn phải rửa vết thương thật kỹ bằng xà phòng và nước chảy liên tục trong ít nhất 15 phút. Xà phòng có khả năng phá hủy lớp vỏ của virus dại, giúp loại bỏ chúng ra khỏi vết thương. Sau đó, sát trùng bằng các dung dịch chuyên dụng như cồn 70% hoặc povidone-iodine.
3. Có cần đến bệnh viện nếu vết cắn rất nhỏ hoặc chỉ là vết cào?
Có. Ngay cả vết cắn rất nhỏ, vết cào làm rách da hoặc vết liếm trên niêm mạc/da bị tổn thương cũng có nguy cơ lây nhiễm virus dại. Mức độ nghiêm trọng của vết thương không phải là yếu tố duy nhất quyết định nguy cơ. Bạn vẫn cần đến cơ sở y tế để được bác sĩ đánh giá và tư vấn về việc tiêm phòng dại và uốn ván.
4. Nếu chó cắn đã tiêm phòng dại rồi thì có cần tiêm phòng cho người bị cắn không?
Nếu con chó có đầy đủ giấy tờ chứng minh đã tiêm phòng dại định kỳ và mũi gần nhất còn hiệu lực, đồng thời nó đang khỏe mạnh bình thường, không có dấu hiệu dại, thì nguy cơ lây nhiễm thường rất thấp. Trong trường hợp này, bạn có thể được khuyên theo dõi con chó trong 10-14 ngày. Tuy nhiên, quyết định cuối cùng vẫn thuộc về bác sĩ dựa trên đánh giá tổng thể về vết thương, tình trạng của con vật và yếu tố dịch tễ. Luôn tham khảo ý kiến chuyên môn.
5. Có thể ngưng tiêm vaccine dại nếu con vật theo dõi vẫn khỏe mạnh không?
Có. Nếu con chó hoặc mèo đã cắn bạn được theo dõi trong vòng 10-14 ngày và vẫn sống khỏe mạnh bình thường, không có bất kỳ dấu hiệu bệnh dại nào, thì có thể ngưng liệu trình tiêm vaccine dại cho người bị cắn (nếu đã bắt đầu tiêm) hoặc không cần tiêm nếu chưa tiêm. Tuy nhiên, việc ngưng này phải được thực hiện dưới sự chỉ định và theo dõi của bác sĩ.
6. Phụ nữ mang thai và trẻ em có được tiêm vaccine dại không?
Có. Bệnh dại là bệnh gây tử vong, do đó, phụ nữ mang thai và trẻ em bị phơi nhiễm virus dại vẫn phải được tiêm phòng đầy đủ theo phác đồ của Bộ Y tế. Vaccine phòng dại hiện nay rất an toàn, không có chống chỉ định tuyệt đối cho các đối tượng này. Lợi ích của việc tiêm phòng dại lớn hơn rất nhiều so với bất kỳ rủi ro tiềm ẩn nào.
Tầm Quan Trọng Của Việc Thực Hiện Đúng Quy Trình
Việc biết làm gì khi bị chó dại cắn và hành động một cách quyết đoán, đúng quy trình y tế là yếu tố then chốt để cứu sống một người. Bệnh dại là một mối đe dọa nghiêm trọng, nhưng hoàn toàn có thể phòng ngừa được nếu chúng ta có kiến thức và hành động kịp thời. Đừng bao giờ chủ quan hay trì hoãn việc tìm kiếm sự trợ giúp y tế, bởi lẽ mỗi giây phút trôi qua đều có thể ảnh hưởng đến cơ hội sống còn. Hãy luôn ưu tiên an toàn sức khỏe của bản thân và những người xung quanh bằng cách tuân thủ nghiêm ngặt các hướng dẫn phòng ngừa và xử lý bệnh dại.