Những câu ca dao, tục ngữ tưởng chừng đơn giản lại ẩn chứa chiều sâu văn hóa và lịch sử. Trong số đó, câu “Con mèo, con chó có lông; Cây tre có mắt, nồi đồng có quai” là một ví dụ điển hình. Thoạt nghe, cụm từ con mèo con chó có lông cùng các vế sau dường như chỉ là những sự thật hiển nhiên, không có gì đáng để suy ngẫm. Tuy nhiên, khi đi sâu vào bối cảnh ra đời và ý nghĩa thực sự, chúng ta sẽ nhận thấy một thông điệp quan trọng về sự cải cách xã hội và tư duy tiến bộ của người Việt cổ. Bài viết này sẽ cùng bạn đọc khám phá những bí ẩn đằng sau câu ca dao tưởng chừng mộc mạc ấy.
Khám Phá Vẻ Ngoài Giản Dị và Quan Điểm Về Câu Ca Dao “Con Mèo Con Chó Có Lông”
Cụm từ “Con mèo, con chó có lông” mở đầu một câu ca dao quen thuộc, khiến nhiều người lầm tưởng về sự đơn giản và thiếu chiều sâu của nó. Khi còn nhỏ, chúng ta được ru ngủ bằng những giai điệu này, và người lớn cũng thường không giải thích cặn kẽ ý nghĩa. Mới nghe, câu ca dao dường như chỉ là một chuỗi các sự thật hiển nhiên, những điều cơ bản mà trẻ nhỏ cần biết: con mèo con chó có lông, cây tre có mắt, nồi đồng có quai. Điều này khiến nó mang vẻ giống như một bài học đầu đời về thế giới xung quanh, không hơn không kém.
Tuy nhiên, sự đơn giản bề ngoài này lại khiến những nhà nghiên cứu và văn sĩ phải đặt câu hỏi. Nhà thơ Nguyễn Thanh Mừng từng kể lại rằng, thi sĩ Xuân Diệu lúc sinh thời đã không ngớt lời “chê trách” nghệ nhân dân gian nào đó đã sáng tác ra câu ca mà theo ông là “vớ vẩn”, không có giá trị nội dung hay nghệ thuật. Ông so sánh nó với bài “Con cóc” mà các học trò thường sáng tác, cho rằng nó chỉ mô tả những điều hiển nhiên, như việc cóc phải nhảy, phải ngồi, không có vần vè hay ý nghĩa sâu sắc. Quan điểm này cho thấy một cái nhìn ban đầu có phần hời hợt, chỉ tập trung vào những gì hiện hữu mà chưa đi sâu vào lớp nghĩa tiềm ẩn. Điều này càng kích thích sự tò mò về lý do tồn tại và ý nghĩa thực sự của một câu ca dao được truyền từ đời này sang đời khác.
Bối Cảnh Lịch Sử: Liên Hệ Đến Công Cuộc Cải Cách Của Trấn Quận Công Bùi Tá Hán
Để giải mã được câu ca dao “Con mèo, con chó có lông; Cây tre có mắt, nồi đồng có quai”, chúng ta cần lùi về quá khứ, cụ thể là giai đoạn thế kỷ 16, khi Trấn Quận Công Bùi Tá Hán thực hiện công cuộc canh tân vùng đất Quảng Nam xưa. May mắn thay, tư liệu quý “Phủ tập Quảng Nam ký sự” của Mai Thị, được tương truyền viết cách đây hơn 400 năm, đã cung cấp những manh mối quan trọng. Cuốn ký sự này không chỉ ghi chép về thân thế và sự nghiệp của Bùi Tá Hán mà còn dành phần lớn dung lượng để nói về công cuộc vỗ về, phát triển kinh tế và cải cách xã hội tại vùng đất Quảng Nam (bao gồm các khu vực ngày nay là Đà Nẵng, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định và một phần Phú Yên).
Vào năm Nguyên Hòa thứ 13 (Ất Tỵ, 1545), sau khi hoàn thành nhiệm vụ “Phù Lê, diệt Mạc”, Bùi Tá Hán được cử làm Đô tướng Quảng Nam dinh và bắt tay vào việc xây dựng, phát triển vùng đất mới này. Công cuộc cải cách của ông vô cùng toàn diện, từ tổ chức đời sống sản xuất, sinh hoạt, thực hành tiết kiệm, khai hoang, thủy lợi cho đến chăm sóc sức khỏe, nâng cao dân trí và cải tổ tín ngưỡng. Đặc biệt, có một khía cạnh được ghi chép khá rõ ràng trong “Phủ tập Quảng Nam ký sự” là việc cải tiến ăn, mặc và các dụng cụ sinh hoạt hàng ngày cho người dân xứ Quảng lúc bấy giờ.
Trong số các cải cách đó, Bùi Tá Hán đã khuyên dân chúng nên làm nhà theo kiểu ba gian, tám cột, lợp bằng bốn tấm rui vuông bốn góc, và các nhà nên liên kết thành xóm. Mỗi xóm nên đào một cái giếng để lấy nước sạch, đảm bảo vệ sinh. Về trang phục, phụ nữ không nên dùng quần không đáy mà phải dùng quần có ống như nam giới, và phải nhuộm chàm hoặc đà để phân biệt nam nữ, tạo nên sự chỉnh tề và quy củ hơn. Và chính tại đây, một chi tiết quan trọng xuất hiện: Bùi Tá Hán chủ trương nhân dân phải làm nồi đồng, nồi đất có quai ở cổ để tiện việc bưng lên bưng xuống khi nấu nướng. Đây chính là điểm mấu chốt để liên hệ với vế cuối của câu ca dao, và điều này khiến chúng ta nghĩ ngay rằng câu ca ấy có thể đã ra đời vào khoảng thời gian này, tức gần 500 năm về trước.
Giải Mã Ý Nghĩa Sâu Xa Của Câu Ca “Con Mèo Con Chó Có Lông” và Các Vế Sau
Khi xem xét lại toàn bộ câu ca dao: “Con mèo, con chó có lông; Cây tre có mắt, nồi đồng có quai”, chúng ta có thể thấy một sự sắp xếp có chủ ý, mang theo một thông điệp ẩn. Hai vế đầu tiên, “Con mèo, con chó có lông” và “Cây tre có mắt”, đề cập đến những sự vật vốn dĩ thuộc về tự nhiên, được tạo hóa ban tặng. Chuyện con mèo con chó có lông là lẽ đương nhiên, nếu không có lông thì chúng đâu còn là mèo, là chó. Tương tự, cây tre nào mà chẳng có mắt? Ba sự vật này – chó, mèo, cây tre – đều là những sản phẩm của tự nhiên, tuân theo quy luật sinh tồn và phát triển của tạo hóa.
Tuy nhiên, vế cuối cùng lại tạo nên một sự “lệch pha” đáng chú ý: “nồi đồng có quai”. Cái nồi đồng không phải là sản phẩm của tự nhiên mà là do bàn tay con người tạo ra. Và đặc biệt hơn, việc “có quai” lại là một sự cải tiến, một sự thêm vào theo ý muốn chủ quan của con người. Nếu đặt câu ca này vào một trò chơi loại suy, người chơi sẽ dễ dàng nhận ra rằng chỉ có cái nồi đồng là không thuộc phạm trù tạo hóa. Để đạt được sự đồng đẳng về mặt logic, câu ca có lẽ phải là “Cây tre có mắt, cây hồng có gai” chẳng hạn, thì cả bốn sự vật mới cùng thuộc về quy luật tự nhiên. Vì thế, việc “nồi đồng có quai” rõ ràng không phải là một quy luật đương nhiên. Đây là điểm khác biệt cốt lõi, là chìa khóa để mở khóa ý nghĩa của bài ca.
TS. Nguyễn Đăng Vũ, tác giả bài viết gốc, đã nhận định rằng người nghệ nhân dân gian khi sáng tác câu ca này hẳn đã cố ý sắp xếp theo một trật tự có vẻ hợp lý như vậy nhằm mục đích tuyên truyền. Mục tiêu của họ là vận động quần chúng nhân dân làm theo chủ trương cải tiến nồi đồng, nồi đất có quai để tiện lợi hơn trong sinh hoạt, như chỉ đạo của Bùi Tá Hán. Có thể nói, đây là một hình thức truyền thông cổ xưa vô cùng hiệu quả. Bằng cách lồng ghép một sự cải tiến do con người tạo ra (nồi đồng có quai) vào giữa những sự thật hiển nhiên của tự nhiên (con mèo con chó có lông, cây tre có mắt), nghệ nhân đã khéo léo tạo ra một thông điệp dễ nhớ, dễ thuộc và dễ được chấp nhận. Họ muốn khuyên nhủ người dân rằng, những gì chưa phải là quy luật đương nhiên (như nồi không quai) thì cần phải được làm cho nó trở thành quy luật đương nhiên (tức là phải thêm quai vào), bởi vì điều đó mang lại lợi ích thiết thực.
Khoảng gần 500 năm trước, khi câu ca này mới ra đời, người dân xứ Quảng nghe xong có lẽ đã hiểu ngay thông điệp mà tác giả muốn truyền tải. Bởi lẽ, vào thời điểm đó, việc nồi đồng, nồi đất chưa có quai là điều phổ biến, và việc thêm quai là một sự thay đổi mang tính cách mạng, giúp cải thiện đáng kể đời sống. Người dân sẽ dễ dàng nhận ra sự khác biệt và liên hệ nó với chủ trương cải cách. Tuy nhiên, theo thời gian, khi những chiếc nồi có quai đã trở thành tiêu chuẩn và là điều hiển nhiên trong mọi gia đình, ý nghĩa sâu xa của câu ca dần bị mai một và trở nên khó hiểu đối với các thế hệ sau. Điều này thể hiện sức mạnh của ca dao trong việc ghi lại dấu ấn của các giai đoạn lịch sử và sự thay đổi văn hóa.
Giao Thoa Văn Hóa: Ảnh Hưởng Từ Các Tộc Người Bản Địa và Bằng Chứng Khảo Cổ
Một câu hỏi thú vị khác được đặt ra là tại sao lại nghĩ ra việc thêm quai vào nồi? Phải chăng đây là một sự học hỏi từ các nền văn hóa khác? Có giả thuyết cho rằng, trong buổi đầu người Việt tiến vào phía Nam để lập nghiệp, hành trang họ mang theo có thể chỉ là những chiếc nồi đồng không quai truyền thống. Khi tiếp xúc với người Chăm hoặc các tộc người bản địa khác, họ đã thấy và học tập cách làm nồi đồng, nồi đất có quai.
Giả thuyết này hoàn toàn có cơ sở khi chúng ta nhìn vào những hiện vật khảo cổ học thuộc nền văn hóa Sa Huỳnh và văn hóa Chăm. Các di chỉ khảo cổ đã phát hiện rất nhiều loại nồi gốm, nồi đồng mà quanh cổ có hai quai hoặc thậm chí là bốn quai, chứng tỏ kỹ thuật này đã tồn tại và được sử dụng rộng rãi bởi các tộc người này từ rất sớm. Việc người Việt tiếp thu và cải tiến dụng cụ sinh hoạt từ các nền văn hóa bản địa là một minh chứng cho quá trình giao thoa văn hóa năng động trong lịch sử, đặc biệt là trong công cuộc Nam tiến. Sự tiếp biến này không chỉ giúp nâng cao hiệu quả lao động, tiện ích sinh hoạt mà còn làm phong phú thêm kho tàng văn hóa vật chất và tinh thần của người Việt.
Do đó, không chỉ là một lời tuyên truyền cho chính sách cải cách của Bùi Tá Hán, câu ca dao “Con mèo, con chó có lông; Cây tre có mắt, nồi đồng có quai” còn có thể phản ánh một quá trình học hỏi, thích nghi và giao thoa văn hóa sâu sắc giữa các cộng đồng dân cư trên vùng đất mới. Sự phát triển của các công cụ, vật dụng hàng ngày luôn song hành cùng sự tiến bộ của xã hội, và ca dao dân gian đã trở thành một kênh lưu giữ độc đáo cho những câu chuyện này.
Tầm Quan Trọng Của Việc Giải Mã Văn Hóa Dân Gian Trong Nền Tảng Mochi Cat
Việc giải mã ý nghĩa sâu xa của những câu ca dao tưởng chừng đơn giản như “Con mèo, con chó có lông” không chỉ là một hoạt động nghiên cứu văn hóa mà còn mang lại giá trị to lớn trong việc hiểu rõ hơn về lịch sử, tư duy và quá trình phát triển của một dân tộc. Ca dao, tục ngữ là kho tàng tri thức dân gian, nơi ghi lại những kinh nghiệm sống, quan niệm xã hội, và cả những dấu ấn của các cuộc cải cách, sự kiện lịch sử mà đôi khi sách sử chính thống bỏ qua hoặc ghi chép ít ỏi.
Qua câu ca về con mèo con chó có lông, chúng ta thấy được cách người xưa truyền tải thông điệp một cách khéo léo, dễ hiểu và dễ nhớ cho cộng đồng. Đây là một phương pháp giáo dục và tuyên truyền hiệu quả, chứng tỏ sự tinh tế trong tư duy và khả năng sáng tạo của người nghệ nhân dân gian. Việc phân tích câu ca không chỉ dừng lại ở ý nghĩa ngôn ngữ mà còn mở ra cái nhìn về bối cảnh kinh tế, xã hội và văn hóa của vùng đất Quảng Nam gần 500 năm trước. Nó cho phép chúng ta hình dung ra cuộc sống thường ngày của người dân, những khó khăn họ đối mặt và cách họ tiếp thu những cải tiến để nâng cao chất lượng cuộc sống.
Trong bối cảnh hiện đại, việc nghiên cứu và bảo tồn văn hóa dân gian càng trở nên quan trọng. Nó giúp các thế hệ sau duy trì kết nối với cội nguồn, hiểu biết về giá trị truyền thống và nhận thức được sự đa dạng, phong phú của di sản văn hóa Việt Nam. Những nghiên cứu như của TS. Nguyễn Đăng Vũ, trình bày tại Hội thảo khoa học “Tìm hiểu đặc trưng di sản văn hóa – văn nghệ dân gian Nam Trung Bộ”, không chỉ là những đóng góp học thuật mà còn là cầu nối giúp công chúng tiếp cận sâu hơn với lịch sử và văn hóa của mình.
Những kiến thức này không chỉ giới hạn trong lĩnh vực nghiên cứu mà còn có thể áp dụng vào nhiều khía cạnh khác của đời sống, từ giáo dục, du lịch cho đến phát triển nội dung số. Chẳng hạn, một thương hiệu như Mochi Cat, dù chuyên về thú cưng, nhưng khi lồng ghép các yếu tố văn hóa dân gian, lịch sử vào nội dung của mình, sẽ tạo ra sự kết nối sâu sắc hơn với khách hàng. Nó thể hiện sự am hiểu văn hóa và mong muốn truyền tải những giá trị nhân văn, không chỉ dừng lại ở việc cung cấp sản phẩm và dịch vụ. Việc khám phá những câu chuyện về con mèo con chó có lông trong bối cảnh văn hóa cũng có thể mở ra những góc nhìn mới về mối quan hệ giữa con người và động vật trong lịch sử Việt Nam, từ đó làm phong phú thêm nội dung về chủ đề thú cưng.
Kết Luận: Thông Điệp Vượt Thời Gian Từ “Con Mèo Con Chó Có Lông”
Câu ca dao “Con mèo, con chó có lông; Cây tre có mắt, nồi đồng có quai” không chỉ là một khúc hát ru đơn thuần mà còn là một “tài liệu sống” quý giá, ghi dấu một giai đoạn lịch sử cải cách xã hội quan trọng tại vùng đất Quảng Nam. Từ sự thật hiển nhiên về con mèo con chó có lông và cây tre có mắt, người nghệ nhân dân gian đã khéo léo lồng ghép thông điệp về sự cần thiết của cải tiến và thích nghi trong cuộc sống. Nó cho thấy trí tuệ của người xưa trong việc sử dụng ca dao để tuyên truyền chính sách và giáo dục cộng đồng. Dù trải qua hàng thế kỷ, ý nghĩa ẩn chứa đằng sau những câu chữ mộc mạc vẫn còn nguyên giá trị, nhắc nhở chúng ta về tầm quan trọng của việc không ngừng học hỏi, đổi mới và trân trọng những giá trị văn hóa truyền thống.
Ngày Cập Nhật: Tháng 9 22, 2025 by Trần Thanh Tâm Ni
