Bệnh dại là một trong những căn bệnh nguy hiểm nhất, gần như gây tử vong 100% khi đã xuất hiện triệu chứng lâm sàng. Khi bị chó nghi dại cắn, điều lo lắng hàng đầu của nhiều người là chó dại cắn phát bệnh sau bao lâu và làm thế nào để ngăn chặn hậu quả nghiêm trọng này. Việc hiểu rõ về thời gian ủ bệnh, các yếu tố ảnh hưởng và biện pháp xử lý kịp thời là cực kỳ quan trọng để bảo vệ tính mạng. Bài viết này sẽ cung cấp thông tin chi tiết, toàn diện về quá trình lây nhiễm, biểu hiện và các bước cần thực hiện để đối phó với nguy cơ phát bệnh dại.
Tưng Bừng Khai Trương
Giảm 50% Các Sản Phẩm Cho Chó Mèo Tại Đây
Hiểu Rõ Về Bệnh Dại Và Cơ Chế Phát Bệnh
Bệnh dại là một bệnh truyền nhiễm cấp tính do virus dại (Rabies virus) gây ra, ảnh hưởng đến hệ thần kinh trung ương của động vật và con người. Virus này thuộc họ Rhabdoviridae, chi Lyssavirus. Khi đã nhiễm bệnh, virus sẽ nhân lên trong tế bào cơ rồi xâm nhập vào hệ thần kinh ngoại biên, di chuyển ngược dòng theo sợi thần kinh đến tủy sống và não bộ. Quá trình này diễn ra âm thầm, không gây triệu chứng cho đến khi virus tấn công não, gây tổn thương nghiêm trọng và không thể hồi phục.
Thực tế đáng báo động là bệnh dại tại Việt Nam vẫn là một mối nguy hiểm hiện hữu, với hàng trăm ca tử vong và hàng trăm nghìn người phải tiêm vắc xin dự phòng mỗi năm do bị chó, mèo cắn. Các trường hợp tử vong đều xảy ra khi bệnh đã phát, cho thấy sự cấp thiết của việc tiêm phòng ngay lập tức khi có phơi nhiễm, không nên chủ quan với căn bệnh chết người này.
Chó Dại Cắn Phát Bệnh Sau Bao Lâu? Thời Gian Ủ Bệnh
Thời gian ủ bệnh dại ở người là một yếu tố rất biến động, có thể từ vài ngày đến vài tháng, thậm chí trong một số trường hợp cực kỳ hiếm gặp có thể kéo dài đến nhiều năm. Trung bình, thời gian ủ bệnh thường rơi vào khoảng 2 đến 8 tuần. Tuy nhiên, cũng có những trường hợp ủ bệnh ngắn chỉ khoảng 10 ngày. Sự biến động này phụ thuộc vào nhiều yếu tố, bao gồm vị trí và mức độ nghiêm trọng của vết cắn, lượng virus xâm nhập, tuổi tác và tình trạng miễn dịch của người bị cắn.
Virus dại sau khi xâm nhập vào cơ thể qua vết cắn, cào hoặc liếm lên vết thương hở/niêm mạc sẽ không ngay lập tức gây bệnh. Thay vào đó, chúng bắt đầu phát triển và nhân lên từ lớp trong cùng của mô dưới da hoặc từ cơ bắp. Từ đó, chúng tiến vào các dây thần kinh ngoại biên nằm ngoài não hoặc tủy sống. Virus di chuyển dọc theo các dây thần kinh đến tủy sống và não bộ với tốc độ tương đối chậm, khoảng 12-24mm mỗi ngày. (Nghia HD, 2016)
Khi virus dại đã xâm nhập vào não bộ, người bệnh sẽ bắt đầu có những thay đổi về hành vi và biểu hiện lâm sàng rõ rệt. Đây là giai đoạn bệnh phát, và tiếc thay, ở giai đoạn này, bệnh dại gần như chắc chắn dẫn đến tử vong.
Các Yếu Tố Ảnh Hưởng Đến Thời Gian Chó Dại Cắn Phát Bệnh
Thực tế, thời gian chó dại cắn phát bệnh ở mỗi người là khác nhau và bị chi phối bởi nhiều yếu tố. Việc nhận diện các yếu tố này giúp chúng ta đánh giá nguy cơ và đưa ra quyết định xử lý kịp thời.
1. Vị trí vết cắn quyết định tốc độ lây lan virus
Vị trí vết cắn là một trong những yếu tố quan trọng nhất ảnh hưởng đến thời gian ủ bệnh. Vết cắn càng gần hệ thần kinh trung ương (não và tủy sống) hoặc các vùng có nhiều dây thần kinh, virus càng di chuyển nhanh chóng và thời gian phát bệnh càng rút ngắn. Ba vị trí đặc biệt nguy hiểm cần lưu ý:
1.1. Vùng đầu, mặt và cổ
Khi chó tấn công vào vùng đầu, mặt, hoặc cổ của nạn nhân, đây được xếp vào trường hợp cực kỳ nguy hiểm. Các khu vực này có mật độ dây thần kinh phong phú và nằm rất gần não bộ. Do đó, virus dại có thể tiếp cận hệ thần kinh trung ương nhanh chóng, rút ngắn đáng kể thời gian ủ bệnh, đôi khi chỉ còn vài ngày. Trẻ em là đối tượng dễ bị chó tấn công ở vùng này nhất do tầm vóc nhỏ bé và thiếu ý thức phòng vệ khi chơi đùa với động vật. Ngoài ra, những người có thói quen ôm ấp, hôn hít thú cưng cũng có nguy cơ cao bị các vết thương ở vùng này. Một khi virus xâm nhập não, bệnh nhân sẽ xuất hiện các triệu chứng như mệt mỏi, đau đầu, sợ nước, sợ gió, sợ tiếng ồn, sợ ánh sáng, lo lắng và dễ nóng giận. Tỷ lệ tử vong khi bệnh phát ở những trường hợp này gần như 100%.
1.2. Đầu ngón tay, ngón chân
Các đầu mút thần kinh ở đầu ngón tay và ngón chân cũng là những vị trí rất nhạy cảm. Khi bị chó cắn ở đây, virus dại có cơ hội dễ dàng di chuyển dọc theo các dây thần kinh ngoại biên, nhanh chóng tiến lên não và gây bệnh. Thông thường, vết thương tại vị trí này thường xuất hiện khi cho chó ăn, chơi đùa hoặc tập làm quen với chó.
Hình ảnh cận cảnh vết thương hở do chó dại cắn, nơi virus có thể xâm nhập và phát bệnhTại các đầu mút thần kinh như đầu ngón tay, ngón chân khi bị chó tấn công sẽ tạo cơ hội cho virus dại gây bệnh nhanh hơn
1.3. Bộ phận sinh dục
Đây là vị trí tổn thương hiếm gặp do động vật cắn, nhưng lại vô cùng nguy hiểm. Mặc dù hiếm, các vết cắn ở bộ phận sinh dục có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến chức năng sinh sản, và đặc biệt là nguy cơ lây nhiễm bệnh dại và các bệnh nhiễm trùng khác rất cao. Theo một nghiên cứu năm 2022 của các nhà khoa học Thổ Nhĩ Kỳ, tỷ lệ nhiễm trùng vết thương do động vật tấn công bộ phận sinh dục thường ở mức cao, dao động từ 6% đến 29%. Vị trí này cũng có nhiều dây thần kinh, tạo điều kiện thuận lợi cho virus di chuyển nhanh hơn.
2. Mức độ nghiêm trọng của vết thương
Mức độ nghiêm trọng của vết thương cũng ảnh hưởng trực tiếp đến nguy cơ mắc bệnh dại và thời gian phát bệnh. Vết thương càng sâu, càng rộng, càng nhiều vết cắn, lượng virus xâm nhập càng nhiều và nguy cơ phát bệnh càng cao, đồng thời thời gian ủ bệnh có thể ngắn hơn.
Theo Quyết định 1622/QĐ-BYT của Bộ Y tế về việc phê duyệt Hướng dẫn giám sát, phòng chống căn bệnh này ở người, các vết thương do bị chó cắn có thể phân loại theo các mức độ như sau:
- Mức độ I: Sờ hoặc cho động vật ăn, liếm trên da lành. Nguy cơ rất thấp.
- Mức độ II: Vết cào, vết xước nhẹ, liếm trên vùng da niêm mạc bị tổn thương (không chảy máu). Nguy cơ trung bình.
- Mức độ III: Vết cắn/cào sâu, nhiều vết hoặc vết cắn/cào gần thần kinh trung ương (đầu, mặt, cổ) hoặc ở vùng có nhiều dây thần kinh (đầu chi, bộ phận sinh dục). Đây là mức độ nguy hiểm nhất, đòi hỏi xử lý y tế khẩn cấp.
3. Tuổi tác và tình trạng hệ miễn dịch
Tuổi tác và tình trạng hệ miễn dịch của người bị cắn cũng đóng vai trò quan trọng. Người có hệ miễn dịch yếu, chẳng hạn như trẻ nhỏ, người cao tuổi, người mắc bệnh nền (tiểu đường, HIV/AIDS) hoặc người đang sử dụng thuốc ức chế miễn dịch, có nguy cơ mắc bệnh dại cao hơn và thời gian phát bệnh có thể ngắn hơn. Cơ thể của họ khó chống chọi lại virus dại, dẫn đến khả năng mắc bệnh cao hơn. Trẻ em có hệ miễn dịch chưa phát triển hoàn thiện, trong khi người lớn tuổi có hệ miễn dịch suy giảm dần theo tuổi tác, đều là những yếu tố góp phần làm tăng nguy cơ ở các nhóm đối tượng này.
Hình ảnh một người đang tìm hiểu về thời gian chó dại cắn phát bệnh và nguy cơ
4. Số lượng và chủng loại virus dại
Lượng virus dại xâm nhập vào cơ thể qua vết cắn cũng là một yếu tố ảnh hưởng trực tiếp. Vết cắn sâu, rộng hoặc nhiều vết cắn sẽ mang theo một lượng virus lớn hơn, làm tăng khả năng virus tiếp cận hệ thần kinh và rút ngắn thời gian ủ bệnh. Ngoài ra, có nhiều chủng virus dại khác nhau, và mặc dù tất cả đều nguy hiểm, nhưng một số chủng có thể có độc lực mạnh hơn hoặc khả năng di chuyển nhanh hơn trong hệ thần kinh, ảnh hưởng đến tốc độ phát bệnh.
Các Trường Hợp Ủ Bệnh Dài Hơn Mức Bình Thường
Mặc dù thời gian ủ bệnh trung bình của bệnh dại là vài tuần, quá trình này có thể rất phức tạp và khó lường. Đã có những trường hợp ủ bệnh kéo dài đến nhiều năm, thậm chí hàng chục năm, gây khó khăn lớn trong việc kiểm soát và theo dõi điều trị. Điều này nhấn mạnh rằng ngay cả khi vết cắn đã lành từ lâu và tưởng chừng không còn nguy hiểm, nguy cơ vẫn luôn tiềm ẩn nếu không được tiêm phòng đầy đủ.
Điển hình như trường hợp một người phụ nữ 44 tuổi ở Bắc Kạn tử vong sau 4 năm bị chó cắn mà không tiêm phòng. Bệnh nhân đột nhiên có các triệu chứng sợ gió, ánh sáng, chảy dãi khóe miệng, không ăn ngủ được. Sau khi chuyển đến Bệnh viện tại Hà Nội, sức khỏe chuyển xấu và bệnh nhân tử vong ngay trong đêm. Kết quả xét nghiệm mẫu bệnh phẩm dương tính với virus dại, và nguyên nhân tử vong được xác định là do bệnh dại. Gia đình cho biết bệnh nhân bị chó cắn cách đây 4 năm nhưng đã quên mất và không đi tiêm phòng. Tương tự, một bệnh nhân khác ở Cao Bằng cũng tử vong do phát bệnh sau 2 năm bị chó cắn mà không tiêm phòng.
Những trường hợp này là lời cảnh báo rõ ràng về sự nguy hiểm của việc chủ quan, bỏ qua tiêm phòng sau khi bị động vật nghi dại cắn, bất kể thời gian ủ bệnh có thể kéo dài bao lâu. Tùy vào sức đề kháng của bệnh nhân, tình trạng vết cắn, vị trí và số lượng virus xâm nhập, thời gian phát bệnh ở mỗi người là khác nhau. Đặc biệt khi các vết cắn nặng, ở vùng đầu, mặt, cổ, đầu mút thần kinh thì virus sẽ di chuyển rất nhanh, dọc theo dây thần kinh tiến thẳng lên thần kinh trung ương. Nếu không được xử lý, tiêm huyết thanh và vắc xin kịp thời, bệnh nhân có thể tử vong tối thiểu sau 3 ngày kể từ khi xuất hiện triệu chứng.
Tại Sao Bệnh Dại Gần Như 100% Gây Tử Vong Sau Khi Phát Bệnh?
Virus dại có cơ chế hoạt động đặc biệt tinh vi và nguy hiểm, khiến bệnh dại gần như 100% gây tử vong một khi các triệu chứng lâm sàng đã xuất hiện. Trong suốt quá trình virus xâm nhập cơ thể người, đi vào trong thần kinh cơ sau đó di chuyển theo dây thần kinh ngoại biên tiến vào tủy sống và não bộ, virus hầu như không gây ra bất kỳ triệu chứng nào hay không kích thích các phản ứng viêm mạnh. Đây chính là lý do hệ miễn dịch của cơ thể không thể nhận diện và tiêu diệt virus kịp thời.
Khi virus dại đã đến não, nó sẽ bắt đầu phá hủy các tế bào thần kinh, gây ra các triệu chứng đặc trưng như sợ nước, sợ gió, co giật, ảo giác và cuối cùng là liệt và tử vong. Một đặc điểm quan trọng khác là virus dại có cấu trúc protein tương tự nọc độc rắn hổ mang, có khả năng tiết ra chất độc cực mạnh và gây ức chế tế bào thần kinh não. Đồng thời, virus còn kích hoạt cơ chế ảnh hưởng đến hàng rào mạch máu não. Hàng rào này vốn có nhiệm vụ bảo vệ và ngăn chặn các yếu tố nguy cơ tấn công não bộ, nhưng nay bị virus dại ức chế và khóa chặt. Điều này ảnh hưởng đến nỗ lực dùng thuốc tiêu diệt virus dại, khiến việc dùng thuốc vô hiệu và người bệnh 100% tử vong. Chính vì vậy, việc can thiệp ngay sau khi bị cắn, trước khi virus kịp đến não là yếu tố sống còn.
Xử Lý Sau Khi Bị Chó Dại Cắn Để Ngăn Ngừa Phát Bệnh
Khi bị chó cắn, việc xử lý ban đầu đúng cách đóng vai trò cực kỳ quan trọng trong việc ngăn ngừa virus dại xâm nhập và phát triển thành bệnh. Dưới đây là các bước cần thực hiện ngay lập tức để giảm thiểu nguy cơ chó dại cắn phát bệnh.
1. Sơ cứu vết thương đúng cách và kịp thời
Khi bị chó cắn, điều quan trọng nhất nạn nhân cần làm ngay lập tức là sơ cứu vết thương kịp thời để tránh nhiễm trùng và loại bỏ bớt virus ở vết thương. Theo Cục Y tế dự phòng, Bộ Y tế cho biết, khi bị vật nuôi như chó, mèo tấn công, kể cả con vật đã được tiêm phòng dại, người bị cắn cũng cần vệ sinh vết thương thật kỹ bằng nước sạch và xà phòng.
Tốt nhất nên rửa dưới vòi nước sạch liên tục trong vòng ít nhất 15 phút để loại bỏ bớt virus tại vết thương. Sau đó, tiếp tục sát trùng vết thương với cồn 45-70% hoặc dung dịch povidone-iodine nếu có. Chú ý, trong quá trình vệ sinh vết thương cần thao tác hết sức nhẹ nhàng, để tránh vết thương bị dập nát, tổn thương lan rộng.
Sau khi vệ sinh, băng bó vết thương lại nhưng không băng quá chặt để tránh việc ngăn cản máu lưu thông, rồi nhanh chóng đến bệnh viện hoặc cơ sở y tế gần nhất. Trong trường hợp vết cắn quá sâu, gây chảy nhiều máu cần dùng băng gạc y tế để cầm máu trong khoảng 15 phút. Nếu vết thương chảy thành từng tia, khó khăn trong việc cầm máu, nên dùng dây cao su garô để cầm máu tạm thời sau đó đến ngay bệnh viện để được xử trí y tế chuyên sâu.
Hướng dẫn vệ sinh vết thương đúng cách sau khi bị chó dại cắn để ngăn ngừa phát bệnhKhi bị chó cắn, điều quan trọng nhất nạn nhân cần làm ngay là sơ cứu vết thương kịp thời để tránh nhiễm trùng và loại bỏ bớt virus ở vết thương.
2. Tiêm phòng uốn ván, vắc xin và huyết thanh kháng dại
Huyết thanh và vắc xin phòng dại nên tiêm ngay sau khi bị chó cắn, không cần chờ đợi hay suy đoán xem con chó có mắc bệnh hay không. Nếu chậm trễ trong việc tiêm chủng, mầm bệnh có thể tấn công lên não, khiến bệnh nhân phát bệnh và tử vong.
Vắc xin dại thế hệ mới, với khả năng kích thích cơ thể sản sinh kháng thể đặc hiệu chống virus dại, được chỉ định sử dụng cả trước và sau phơi nhiễm. Hiện nay, các loại vắc xin phòng dại thế hệ mới được sử dụng tại Việt Nam đã được chứng minh tính an toàn và hiệu quả cao, thay thế cho các loại vắc xin thế hệ cũ có nguồn gốc từ tế bào thần kinh động vật với nguy cơ tác dụng phụ cao hơn.
Huyết thanh kháng dại giúp tạo miễn dịch thụ động cho người tiếp xúc với virus dại. Huyết thanh có tác dụng trung hòa virus tại vết thương, làm chậm sự lan tỏa của virus và từ đó ức chế nguy cơ gây bệnh. Vắc xin dại và huyết thanh kháng dại thường được kết hợp để nâng cao hiệu quả điều trị dự phòng căn bệnh này đối với các trường hợp người chưa hoàn thành phác đồ tiêm phòng trước phơi nhiễm hoặc có vết thương sâu, vị trí gần các đầu mút thần kinh/khu vực thần kinh trung ương.
Ngoài ra, tùy vào tình trạng, vị trí và mức độ nghiêm trọng của vết thương, bác sĩ có thể chỉ định nạn nhân bị chó cắn tiêm thêm vắc xin phòng uốn ván. Bởi ngoài virus dại, nha bào uốn ván cũng có thể xâm nhập vết thương, phóng thích độc tố lên hệ thần kinh và gây tử vong. Vắc xin phòng uốn ván có thể tiêm trước khi bị chó cắn nếu chưa được tiêm phòng hoặc đã quá thời hạn.
Để tìm hiểu thêm về các loại vắc xin và dịch vụ chăm sóc sức khỏe toàn diện cho thú cưng, hãy ghé thăm website chính thức của Mochi Cat.
Quy trình tiêm vắc xin phòng dại và huyết thanh sau khi bị chó dại cắn để hạn chế phát bệnhHuyết thanh và vắc xin phòng dại nên tiêm ngay sau khi bị chó cắn, không cần chờ đợi.
3. Theo dõi con chó và các dấu hiệu bất thường
Trong vòng 10 ngày đầu sau khi bị chó cắn, người bệnh cần tích cực theo dõi sức khỏe bản thân và cả tình trạng của con chó. Đây là việc quan trọng cần làm, bởi sau khi lên cơn dại và cắn người, chó chỉ sống được trong khoảng 10 ngày. Nếu sau 10 ngày theo dõi, chó vẫn khỏe mạnh thì có thể kết luận rằng tại thời điểm cắn người chúng chưa mắc bệnh dại và không lây nhiễm virus dại sang con người.
Tuy nhiên, việc theo dõi động vật chỉ mang tính chất tham khảo thêm. Dù con chó có khỏe mạnh sau 10 ngày, bệnh nhân vẫn cần xử trí vết thương sớm tại bệnh viện và tiêm chủng đầy đủ theo hướng dẫn của bác sĩ, đặc biệt là với các vết cắn nặng hoặc ở vị trí nguy hiểm. Không nên vì sự theo dõi này mà trì hoãn việc tiêm phòng. Việc tiêm phòng là biện pháp bảo vệ hiệu quả nhất và cần được ưu tiên hàng đầu.
Các Biện Pháp Phòng Ngừa Bệnh Dại Chủ Động
Để tránh nguy cơ chó dại cắn phát bệnh, việc phòng ngừa chủ động là vô cùng cần thiết.
- Tiêm phòng dại cho chó, mèo: Đây là biện pháp hiệu quả nhất để kiểm soát bệnh dại trong cộng đồng. Tiêm phòng định kỳ cho vật nuôi giúp bảo vệ chúng và gián tiếp bảo vệ con người.
- Tránh tiếp xúc với động vật hoang dã: Không nên tiếp cận, vuốt ve các loài động vật hoang dã như dơi, chồn, cáo… vì chúng có thể mang virus dại.
- Không trêu chọc chó, mèo lạ: Luôn cẩn trọng khi tiếp xúc với chó, mèo lạ hoặc những con vật có biểu hiện bất thường.
- Tiêm vắc xin dự phòng trước phơi nhiễm: Đối với những người có nguy cơ cao (bác sĩ thú y, kiểm lâm, người nuôi chó, mèo số lượng lớn, trẻ em sống ở vùng dịch tễ), việc tiêm vắc xin phòng dại trước khi bị cắn là một lựa chọn quan trọng để tạo miễn dịch chủ động, giúp cơ thể phản ứng nhanh hơn khi có phơi nhiễm thực sự. Phác đồ tiêm trước phơi nhiễm sẽ giúp giảm số mũi tiêm và không cần tiêm huyết thanh sau khi bị cắn.
- Nâng cao ý thức cộng đồng: Truyền thông về nguy hiểm của bệnh dại và tầm quan trọng của việc tiêm phòng là rất cần thiết để nâng cao nhận thức cho mọi người.
Những Hiểu Lầm Thường Gặp Về Bệnh Dại
Có nhiều hiểu lầm xung quanh bệnh dại có thể dẫn đến việc xử lý sai lầm và hậu quả đáng tiếc:
- “Chó nhà, chó đã tiêm phòng thì không sao”: Kể cả chó nhà đã tiêm phòng, vẫn cần theo dõi và xử lý vết thương cẩn thận. Vắc xin không đảm bảo 100% hiệu quả hoặc có thể chó chưa được tiêm đủ liều.
- “Theo dõi chó 10 ngày, nếu chó không chết thì không cần tiêm phòng”: Đây là một suy nghĩ nguy hiểm. Mặc dù chó dại thường chết sau 10 ngày, nhưng không có gì đảm bảo chó không mang virus ở giai đoạn ủ bệnh hoặc bạn có thể không theo dõi được chính xác tình trạng của chó. Tốt nhất là tiêm phòng ngay, việc theo dõi chó chỉ là để hỗ trợ quyết định về phác đồ tiêm.
- “Vết cắn nhỏ, không chảy máu thì không cần lo”: Ngay cả vết cào xước nhẹ hoặc liếm vào vết thương hở cũng có thể lây truyền virus dại. Bất kỳ sự tiếp xúc nào với nước bọt của động vật nghi dại trên vùng da bị tổn thương đều tiềm ẩn nguy cơ.
- “Bệnh dại chỉ xuất hiện vào mùa hè”: Mặc dù số ca bệnh có thể tăng vào mùa hè do hoạt động ngoài trời nhiều hơn, nhưng bệnh dại có thể xảy ra quanh năm. Virus không có tính mùa vụ.
- “Tiêm vắc xin dại là độc hại”: Đây là quan niệm cũ. Vắc xin dại hiện nay đã được cải tiến, an toàn và hiệu quả cao, không gây hại cho sức khỏe như những loại vắc xin thế hệ cũ.
Những hiểu lầm này có thể khiến nhiều người chủ quan, bỏ lỡ “thời gian vàng” để tiêm phòng, dẫn đến những hậu quả không thể cứu vãn.
Kết Luận Cuối Cùng
Thời gian chó dại cắn phát bệnh thường có sự khác biệt nhất định ở từng cá nhân, trung bình là khoảng sau 2-8 tuần, nhưng cũng có thể ngắn hơn (chỉ khoảng 10 ngày) hoặc kéo dài đến nhiều năm. Điều quan trọng nhất cần làm sau khi bị chó cắn là sơ cứu đúng cách, làm sạch vết thương triệt để và đến ngay bệnh viện gần nhất để được xử trí y tế và hướng dẫn tiêm chủng kịp thời. Không nên chủ quan hay trì hoãn việc tiêm phòng bởi khi bệnh dại đã phát, tỷ lệ tử vong là gần như tuyệt đối. Việc tiêm vắc xin và huyết thanh kháng dại là biện pháp bảo vệ hiệu quả nhất, giúp cứu sống người bệnh.